आज मी खूपच लवकर ऑफिसात आलो होतो. एक महत्वाचा रिपोर्ट कंपनीतर्फे सरकारला पाठवायचा होता. बर्‍याच वेगवेगळ्या डिपार्टमेंटमधल्या लोकांनी त्यातील वेगवेगळे भाग लिहिलेले होते. त्यामुळे तो सर्व रिपोर्ट अथपासून इतिपर्यंत वाचून त्याच्या सुसूत्रतेची खात्री करणं आवश्यक होतं. त्यासाठी माझं पूर्ण लक्ष तिथे असणं जरूरीचं होतं. नेहमीच्या फोन, इ-मेल्स आणि मिटिंगांच्या दंग्यात ते साध्य झालं नसतं. म्हणूनच आज जरा लवकर येऊन हे काम उरकायचं असं मी ठरवलं होतं.
ऑफिसात आलो, इ-मेल बघून कुठल्या तातडीच्या तर नाहियेत ना याची खात्री करून घेतली. मेल मेसेंजर बंद केला, झक्कास एक मग् भरुन चहा करुन घेतला. ऑफिसात इतक्या लवकर अजून कोणीच आलेलं नव्हतं. सेक्रेटरीच्या टेबलावर एक नोट लिहुन ठेवली, "अतिशय महत्वाचं काम असल्याखेरीज मला डिस्टर्ब करू नकोस!" मी काय करतोय ते तिला माहीती असणारच. तिनेच काल तो रिपोर्ट माझ्या टेबलावर आणून ठेवला होता...
केबिनचा दरवाजा बंद करून माझ्या खुर्चीवर येऊन बसलो. गरम चहाचा पहिला घोट घेतला आणि तो रिपोर्ट उघडला....
तीन्-चार तास होऊन गेलेले असतील. अचानक माझ्या टेबलावर वाजणार्‍या टेलिफोनच्या रिंगने मी भानावर आलो. बघतो तर माझ्याच सेक्रेटरीचा, जेनचा फोन.....
"अगं, मी तुला काही महत्त्वाचं कारण असल्याखेरीज मला फोन करू नको म्हणून मेसेज ठेवला होता ना?" माझ्या स्वरातील त्रासिकपणा तिला जाणवला असावा....
"येस सर, आय नो सर! बट देअर इज अ लेडी ऑन लाईन सेईंग शी हॅज टू टॉक टू यू नाऊ!!"
"समबडी फ्रॉम द गव्हर्नमेंट?"
"नो सर!" आणि मग ती आवाज घरगुती करत म्हणाली, "आय थिंक यू बेटर टेक इट सर!"
तिच्या तारतम्यावर माझा खूप विश्वास असल्याने मी अधिक ताणून धरलं नाही....
"ओके, कनेक्ट द कॉल!"
कॉल कनेक्ट झाल्याचा बीप ऐकु आला...
"हॅलो", मी
"हाय बडी! हाउ आर यू डुइंग? आय फाऊंड यू आउट, डिडंन्ट आय?" स्त्रीचा आवाज, उच्चार अगदी अमेरिकन!!
"हॅलो, हू इज धिस?" अगोदरच वैतागलेला असल्याने माझा आवाज किंचित चढला असावा.....
"डॅम्न यू! डोन्च यू रेकगनाईझ॑ युवर फ्रेंन्डस एनीमोअर, फप्पड?" आवाजात रागाचं आणि उर्मटपणाचं मिश्रण! जणू त्या स्त्रीला आपला आवाज जगात कुणी ओळखला नाही तर तो व्यक्तिगत अपमान वाटत असावा!
आणि त्यामुळेच माझ्या डोक्यात लख्ख उजेड पडला......
"अलीशिया!!!!!" पलीकडून खळखळून हसण्याचा आवाज! ते हास्य माझ्या परिचयाचं होतं. "अलीशियाच, ही!" माझं स्वगत...
"विसरला नाहीस ना मला?"
"नाही, तुला विसरणं कसं शक्य आहे? पण तुला माझा नंबर कुठून मिळाला इतक्या वर्षांनंतर?"
"मी फिलला कॉन्टॅक्ट केलं होतं" फिल हा आमचा दोस्त! लोकांचे पत्ते-फोन नंबर जमवायचं जवळ जवळ व्यसन असलेला!! माझं आश्चर्य आता संपलं होतं...
"पण आता तू कुठून बोलतेयस? तू टेनेसीत रहातेस ना?" ती ईस्ट कोस्टवर टेनेसीमध्ये कुठेतरी सेटल झाल्याचं मी कुणाकडूनतरी ऐकलं होतं....
"पीपल लाइक मी नेव्हर सेटल!!" पुन्हा तेच खळखळून हसणं, "आत्ता मी सान फ्रान्सिस्कोमधे आहे. व्हॉट अ डॅम्न सिटी!!! देअर इज आयदर अ रेन ऑर अ फॉग!!! क्लाऊडी ऑल द टाईम!!!"
आता मलाही हसू आलं. सान फ्रान्सिस्को आहेच तसं! त्यातून टेनेसीच्या स्वच्छ सूर्यप्रकाशातून आल्यावर तिला ते जास्तच जाणवत असणार!!
"सो, व्हाय डू आय गेट द ऑनर ऑफ रिसिव्हिंग युवर कॉल?" मी विचारलं
"बिकॉज यू नेव्हर कॉल मी! फोनचं बिल भरण्याइतके पैसे मिळतात ना तुला?" पुन्हा एकदा अधिकारवाणीने फायरिंग....
"हो, बिल भरतो कसबसं!" मी शरणागती पत्करली.
"एनीवे, आय नीड टू टॉक टू यू!"
"राईट नाऊ वूई आऽऽर टॉकिंग, ऑन द फोन, अलीशिया!"
"नो, नॉट लाइक धिस! समथिंग इंपॉर्टंट!! आय नीड टू सी यू इन पर्सन!! कम ओव्हर हियर धिस आफ्टरनून! ऍन्ड येस, हॅव द डिनर वुईथ मी!"
"मी सान फ्रान्सिस्को मध्ये नाहिये मॅडम! मी एलए मध्ये आहे. अगदी इतक्या जवळ नाहिये ते की उठलो आणि आलो लगेच!! किमान सहा तास तरी लागतील ड्राईव्ह करायला..."
"आय नो! मला अमेरिकेचा भूगोल शिकण्याची, तोही तुझ्याकडून, मुळीच गरज नाहीये! आय विल मेक द अरेंजमेंटस!! माय असिस्टंट विल कॉल युवर सेक्रेटरी इन हाफ ऍन अवर!!!"
"पण मी आज खुप बिझी आहे, मला हा महत्वाचा रिपोर्ट रिव्ह्यू करायचाय गव्हर्मेंटला पाठवण्यासाठी..." मी माझी अडचण मांडण्याचा प्रयत्न केला. तिच्या दॄष्टीने ती अडचण नव्हतीच!!
"तो रिपोर्ट तुझ्या बरोबर घे आणि प्रवासात वाच!!!"
क्लिक....
फोन बंद झाला.....
तिची ही नेहमीचीच सवय....
तिच्या दॄष्टीने जर संभाषण संपलं असेल तर "बाय" वगैरेचे उपचार न बाळगता फोन ठेवून देणार. जर समोरासमोरचं संभाषण असेल तर सरळ तुमच्याकडे पाठ करुन चालायला लागणार...
मी एक सुस्कारा सोडला. आता यातून सुटका होणं शक्यच नव्हतं. रिपोर्ट बराचसा वाचून संपला होता. फक्त शेवटची ७-८ पानं आणि ऍपेंडिक्सच वाचायचे होते.....
रिपोर्ट बंद करुन माझ्या बॅगमध्ये टाकला. बॉसला आणि माझ्या असिस्टंटसना मी उरलेला दिवस "ऑफ साईट" असल्याची इ-मेल केली. काही तसेच महत्वाचे काम असल्यास मला सेलफोनवर कॉन्टॅक्ट करायची विनंती केली. बायकोला फोन करून मला महत्त्वाच्या कामानिमित्त सान फ्रान्सिस्कोला अचानक जावं लागतंय, तुझ्या लंच टाईममध्ये कॉल करून सविस्तर बोलेन असा मेसेज ठेवला...
इतकं सगळं होईपर्यंत सेक्रेटरीने दारावर नॉक केलंच.....
"युवर ट्रॅव्हल प्लान सर!" तिने मला एक पानाचा प्रिंट-आऊट दिला...
"ड्राईव्ह टू सांता बार्बारा एअरपोर्ट. गो टू द युनायटेड एअरलाईन्स काउंटर्स! देअर विल बी अ पर्सन वेटींग फॉर यू", इतकीच माहिती....
त्याच्याखाली माझ्या सेक्रेटरीने एअरपोर्टला कसं जायचं त्याच्या मॅपक्वेस्टवरून काढलेल्या ड्रायव्हिंग डायरेक्शन्स!!!
तो एका ओळीचा ट्राव्हलिंग प्लान पाहून मी कपाळाला हात लावला. जेनच्या चेहर्‍यावर हसू उमटलं....
"अ व्हेरी ओल्ड ऍन्ड व्हेरी क्लोझ फ्रेंन्ड, आय सपोझ...." ती विलक्षण मिश्किलपणे म्हणाली....
"व्हाय? व्हाय डू यू से सो?"
"व्हेन शी कॉल्ड ऍन्ड टोल्ड हर नेम, आय इन्फॉर्म्ड हर दॅट यू आर बिझी टुडे ऍन्ड नॉट टू बी डिस्टर्ब्ड! आय ऑफर्ड टू टेक हर मेसेज बट शी रिफ्यूझ्ड!!! ऍन्ड शी सेड......."
"व्हॉट?"
"शी सेड इन अ व्हेरी कमांडिंग व्हॉईस, "आय आएम द वन हू टॉट युवर बॉस व्हॉट टु कॉल मेल ऍन्ड फिमेल जेनिट्ल्स हियर इन अमेरिका!! ही वॉज जस्ट अ बॉय देन!! सो डोन्ट टेल मी दॅट हि इज बिझी, रिंग हिम अप!!!"
मलाही हसू फुटलं. खरीच गोष्ट होती ती.....
"दॅट इज अलीशिया, ऑल राईट!!" मी मान्य केलं.....
"ऍन्ड अबाऊट द जेनिटल्स, आय विल टेल यू दॅट स्टोरी व्हेन आय ऍम बॅक टुमॉरो. टिल देन, डोन्ट ड्रॉ एनी कन्क्लूजन्स युवरसेल्फ!!!" मी जेनला बजावलं...
"आय ऍम लुकिंग फॉरवर्ड टू इट!!!" ती खट्याळपणे उद्गारली....
तिने दिलेला तो कागद हातात धरून मी सांता बार्बारा एअरपोर्टच्या दिशेने ड्राईव्ह करायला सुरवात केली.....
(क्रमशः)
Thursday, December 25, 2008
Saturday, November 15, 2008
आग रामेश्वरी, बंब सोमेश्वरी.....
शुक्रवारची रम्य संध्याकाळ! हवेत बेताची थंडी!! पुढे आख्खा वीकांत मोकळा पडलेला.....
मी कामावरची अखेरची पाटी टाकून घरी येतो....
घरच्या वाटेवर ड्रायव्हिंग करत असतांनाही मस्त मराठी गाणी गुणगुणतो, "संथ वाह्ते, कृष्णामाई..." क्या बात है!!
नाहीतर एरवी मला कट करणार्‍या इतर ड्रायव्हर्सवर भकाराने सुरू होणार्‍या सशक्त मराठी शब्दांची बौछार चालू असते. (खरं सांगायला लाज कसली, तिच्यायला!!)
घरी येऊन मस्त आंघोळ करून ताजातवाना झालो.....
किचनमधून मस्त वास येतोय, जरा तिथे डोकावलो....
"काय चाललंय?"
"पॅटिस करतेय खिम्याचे!" माझी पहिली बायको सांगते....
तिला तिच्या कार्यात सुयश चिंतून मी माझ्या अभ्यासिकेत आलो. मिनी-फ्रीज उघडला....
"किण्ण, किण्ण!" काचेच्या ग्लासात बर्फाचे तुकडे पडले. त्यावर बेताची शिवास रीगल...
माझ्या त्या दुसर्‍या बायकोचे चुंबन घेत मी कालच लायब्ररीतून आणलेली कादंबरी उघडली.....
असा किती वेळ गेला कोण जाणे...
मी कादंबरीच्या कथानकात पूर्ण बुडालेला!!! दुसर्‍या बायकोच्या चुंबनांचाही दुसरा अध्याय चाललेला!!!
दूर कुठेतरी फोन वाजला....
मी नेहमीप्रमाणे दुर्लक्ष केलं. कोण बाजीराव असेल तर ठेवेल मेसेज.....
ही एक जाणिवपूर्वक लावून घेतलेली सवय!
माझ्या मुलगा रांगण्याच्या वयाचा असतानाची!!
इथे तो डायपरमध्ये शीशी करून घरभर रांगतोय! ह्याला आता लगेच स्वच्छ केला नाही तर हा पांढरं कारपेट पिवळ्या रंगाने रंगवणार या काळजीत आम्ही!! धावपळ करून नवीन डायपर व इतर साहित्य गोळा करून मी त्याच्यामागे लागलोय!! त्याला आता डॅडी पकडापकडीचा खेळच खेळ्तोय असं वाटून तो माझ्या हातात लागायला तयार नाही!!! अशा आणीबाणीच्या प्रसंगी मी गुंतलेला असतांना फोन वाजायचा!! उचलला की पलीकडून कोणतरी मला काहीतरी विकायच्या प्रयत्नात!! असा राग यायचा (पुन्हा ते सशक्त मराठी शब्द!!!). शेवटी निर्णय घेतला की फोन उचलायचाच नाही, लोकांना मेसेज ठेवू देत, आपण नंतर त्यांना उलट कॉल करू!!! माझ्या सगळ्या परिचितांना हे सांगून ठेवलंय!! आता जरी माझ्या भावाने फोन केला तरी "दादा, जरा परत फोन कर" एव्हढंच बोलून तो बिचारा फोन ठेवतो!!
असो!! तर दूरवर फोन वाजला, मी दुर्लक्ष केलं....
काही मिनिटातच बायको (पहिली) खोलीत आली....
गरमागरम पॅटिस आणले असतील म्हणून मी तिच्याकडे आशेनं (आणि सस्मित चेहेर्‍यानं!!) पाहिलं.....
पण नाही, पॅटिस नव्हते, हातात फोन होता....
माझ्या कपाळावरच्या आठ्या पाहून तिने तिच्या या अपराधाबद्दल स्पष्टिकरण दिलं...
"कोणीतरी अनोळखी पण इंडियन माणूस आहे. आवाजावरून वयस्कर वाटतोय, म्हणून कॉल घेतला..."
त्या माणसाच्या वयामुळे त्याला क्षमा करत पण काहिश्या नाराजीनेच मी फोन कानाला लावला....
"हॅलो?"
"हॅलो, मी अमूकअमूक (माझं नांव) यांच्याशी बोलू शकतो का?" खरोखरच एक वयस्क भारतीय माणसाचा आवाज! बोलणं इंग्रजी पण द्रविडी उच्चारातलं!!
"तोच मी आहे"
"मी *** वैदिक केंद्राच्या वतीने बोलतोय. आम्ही आपल्या पवित्र भारतीय संस्कृतीच्या संवर्धनासाठी विविध कार्यक्रम करीत असतो..."
मला आता अंदाज आला. असे बरेच फोनकॉल्स वेळोवेळी येत असतात. बहुतांश आर्थिक मदतीच्या अपेक्षेने. मलाच नाही तर आपल्यालाही येत असतील. आम्ही आपले त्यांची माहिती ऐकून घेतो आणि जर आमच्या जिव्हाळ्याचा विषय असेल तर इतर सगळ्यांप्रमाणेच यथाशक्ति मदतही करतो. विशेष काही नाही, आपली एक सामाजिक बांधिलकी म्हणून!!
"बरं, पुढे बोला.."
"आम्ही आमच्या केंद्रातर्फे गोरक्षण आणि गोसंवर्धनाचे कार्य करत असतो."
आता गोरक्षण हा काही माझ्या फार जिव्हाळ्याचा विषय नाही. मला रोगनिवारण, मुलांचे शिक्षण, दरिद्रतानिर्मुलन वगैरे एकंदरित "माणसांचे" रक्षण आणि संवर्धन यात जास्त इंटरेस्ट आहे. पण मनात म्हटलं, मी कोण ठरवणारा? एखाद्याला गोरक्षणातही इंटरेस्ट असू शकतो.
"माफ करा, आपल्याबद्दल मला आदर आहे पण मला काही गोरक्षणाच्या कार्यात फारसा रस नाही" मी सत्य सांगून टाकलं आणि माझ्या कादंबरीकडे वळलो.
"माफ करा सर, पण मी तुम्हाला हे कार्य अतिशय पुण्यवान आणि महत्त्वाचं आहे हे जर चर्चा करुन पटवून दिलं तर तुम्ही त्यात रस घ्याल का?"
म्हातारबुवांच्या या धिटाईचं मला कौतुक वाटलं.
"जरूर! तुम्ही तसं केलंत तर मी जरूर माझं मत बदलीन."
म्हणून मी पुढे विचारलं,
"तुम्ही गोरक्षण आणि गोसंवर्धन करता म्हणजे नक्की काय करता?" मी असा रस दाखवत असलेला बघून म्हातारबुवांनाही हुरूप आला.
"आम्ही गोमातेला खाटिकखान्यात जाऊन कत्तल होण्यापासून वाचवतो. आपल्या भारतीय संस्कृतीनुसार गाय ही देवता आहे. तेंव्हा अशा ह्त्येसाठी चालवलेल्या गाईना आम्ही विकत घेतो आणि आमच्या गोशाळेत ठेवतो."
"तुम्ही मूळचे कुठले? तुमच्या उच्चारांवरून तुम्ही दाक्षिणात्य वाटता..." माझी चांभारचौकशी...
"यास सार, आयम फ्रॉम त्रिचनापल्ली. आय वर्क्ड इन त्रिचनापल्ली तहसील ऑफिस फॉर थर्टीसेवन इयर्स!! आयम नाऊ इन द युएस फॉर लास्ट वन इयर!!"
"इथे कसे काय?"
"माझी मुलगी लग्न होउन इथे असते. मी रिटायर झाल्यापासून आता तिच्याकडेच असतो".
"अमेरिकेत तुमचा वेळ घालवण्यासाठी हे केंद्राचे कार्य करता वाटतं," मी व्रात्यपणे एक गुगली टाकला. खरंतर मी नव्हे, माझ्या पोटात गेलेल्या शिवास रीगलने टाकला.....
"यास स्सार", माझ्या अपेक्षेप्रमाणेच आपण कधी त्रिफळाचीत झालो हे म्हातारबुवांना कळलंही नाही...
"बरं, भारतात कुठे आहे तुमची ही गोशाळा?"
"भारतात नव्हे, इथे अमेरिकेतच व्हर्जिनियामध्ये आहे आमची गोशाळा"
"आँ!!!!" आता त्रिफळाचीत व्हायची माझी पाळी होती....
"भारतातल्या गायींना इथे आणून ठेवता?" काय युएस इमिग्रेशनने गाईंसाठी सुद्धा ग्रीनकार्ड सिस्टीम चालू केलीय की काय!!!! काय सांगता येत नाही, या जॉर्ज बुशच्या अमदानीत काहीही अशक्य नाही!!!!
"भारतातल्या नव्हे सर, आम्ही इथल्या अमेरिकन गाईंनाच सोडवून आमच्या या व्हर्जिनियातल्या गोशाळेत ठेवतो. आत्तापर्यंत एक्काहत्तर गाई बाळ्गल्या आहेत आम्ही...."
आता भारतात काही शेतकरी आर्थिकदृष्ट्या हतबल झाल्याने त्यांनी विकलेल्या गाई खाटिकखान्याकडे नेतात हे मला ठाऊक आहे. अशा गाईंना सोडवून त्या परत शेतकर्‍यांना देणं हे मी एकवेळ समजू शकतो. पण इथल्या अमेरिकेतल्या गलेलठ्ठ गाईंची सोडवणूक? आता मला हा सर्व प्रकार जाम विनोदी वाटायला लागला होता. मी हातातली कादंबरी मिटून बाजूला ठेवली. म्हातारबुवांशी गप्पा मारण्यासाठी ऐसपैस मांडी ठोकून बसलो. इतक्यात बायको परत डोकावली. मी अजून फोनवरच आहे हे पाहून तिने खूण करून "कोण आहे?" असं विचारलं. मी मान हलवली आणि हाताची मूठ करून ओठांना लावुन चिलमीचा खोल झुरका घेतल्याचा अभिनय केला.....
ही आमच्या दोघांमधली गुप्त खूण! जर आम्ही कुणाची फिरकी घेत असलो तर एकमेकांना ते कळवतांना आम्ही "फिरकी" हा शब्द वा खूण वापरत नाही. कारण इथल्या अमराठी लोकांनाही ते कळतं. त्यापेक्षा "ही फुक्कटची चिलीम भेटलीये, जरा चार झुरके मारून घेतो" ही खुण जास्त सेफ!! (आयला! बोलण्याच्या भरात खूण सांगून बसलो की तुम्हाला!!!!)
कपाळावर हात मारत ती परत आत गेली.....
"असं का? एक्काहत्तर गाई पाळल्यात का तुम्ही?" आमचं संभाषण पुढे चालू झालं...
"यास स्सार!"
"अणि बैल? बैल किती पाळलेत तुम्ही?"
"बैल?" म्हातारबुवा गोंधळले, "बैल कशाला पाळायचे?"
"का? बैलांना खाटिकखान्यात कत्तलीसाठी नेत नाहीत?"
"तसं नाही, पण आपल्या धर्मशास्त्रात बैलांना काही महत्त्वाचं स्थान नाहीये", म्हातारबुवा आता स्वतःच्या नकळत हळूहळू सापळ्यात शिरत होते....
"असं कसं आपण म्हणता? आपल्या श्री शंकरदेवतेचं वहान बैलच आहे की! प्रत्येक शिवमंदिरात शंकराच्या पिंडीच्या समोर नंदीची मूर्ती असतेच की!! तुमच्या दक्षिण भारतातल्या मंदिरातही पाहिलीये मी. शिवाय बंगलोर-म्हैसूरला तर नंदीच्या प्रचंड मूर्तींची पुजा-अर्चा होते ना!!"
"पण बैल ठेवण्यात मतलब काय?" आता तेच मला उलट विचारू लागले....
"बाकीचं सोडून द्या! पण तुम्ही ह्या ज्या पूज्य गोमाता वाचवता आहांत आणि पाळता आहांत, त्या गोमाता जन्माला घालण्यामध्ये बैलांचा काहीतरी हातभार आहेच की नाही? उद्या सगळे बैल जर खाटिकखान्यात नेउन कत्तल केले गेले तर तुम्हाला वाचवायला आणि पाळायला नवीन गोमाता मिळणार कुठून?" आता शिवास रीगल भारी म्हणजे भारीच व्रात्य झाली होती....
माझा युक्तिवाद नाकारणं म्हातारबुवांना शक्य झालं नाही. त्यांनी मग मुद्दा बदलला....
"पण सामाजिकद्दृष्ट्या बैलांना गाईइतकं महत्त्व नाहीये.."
"मला नाही पटत! भारतात बैल हा शेतकर्‍याचा किती मोठा अधार असतो! बैलाशिवाय शेतीची कामं होतील काय?"
"पण इथे अमेरिकेत शेतीसाठी बैल कुठे वापरतात?" म्हातारबुवांनी विजयी स्वरात विचारलं...
"कबूल! इथे यंत्रांनी शेती होते, बैल वापरत नाहीत. पण इथल्या प्राणीसमाजसंस्थेत त्यांचं एक विशिष्ट स्थान आहेच की! 'बुलडोझर' वगैरे शब्द काय उगाच आले का?"
"हं!!" म्हातारबुवा आता विचारात पडले...
"आणि तुम्ही बैलांना तसेच सोडून फक्त गाईंना रक्षण देताय! कायद्याचा सल्ला घेतलाय का तुम्ही लोकांनी? उद्या कोणीतरी तुमच्याविरुद्ध "जेंडर डिस्क्रिमिनेशन" ची केस घालून तुम्हाला कोर्टात खेचेल!!!!" मी माझं हसू आवरण्याचा आटोकाट प्रयत्न करीत म्हणालो.
"खरंच असं होऊ शकेल?" म्हातारबुवांचा आवाज आता सचिंत झाला होता....
" मग! अमेरिका आहे ही, भारत नव्हे! तुम्ही इथे एक वर्षांपूर्वी आलांत, मी इथे गेली वीस वर्षे रहातोय...." मी खुंटा ठोकून घट्ट केला...
"तुमचे मुद्दे खरोखरच विचार करण्यासारखे आहेत स्सार! मी त्यांचा अजून अभ्यास करीन आणि मग तुम्हाला पुन्हा फोन करून तुमच्याशी चर्चा करीन", म्हातारबुवांनी चर्चेत अखेर हार पत्करली....
"जरूर!! आता मी जेवायला जातो!! काय, येणार का माझ्याबरोबर जेवायला?" मी विचारलं.
"नो, बट थॅन्क्यू!" म्हातारबुवा हसून म्हणाले.
पण मग त्यांनी अगदी नको तो प्रश्न केला.....
"काय आहे आज जेवणाचा मेन्यू?"
"गरमागरम बीफच्या खिम्याचे पॅटिस!!!!!"
मी फोन ठेवला आणि त्या पाताळविजयम् सिनेमातल्या राक्षसासारखा हॅ, हॅ, हॅ, हॅ करून हसलो........
मी कामावरची अखेरची पाटी टाकून घरी येतो....
घरच्या वाटेवर ड्रायव्हिंग करत असतांनाही मस्त मराठी गाणी गुणगुणतो, "संथ वाह्ते, कृष्णामाई..." क्या बात है!!
नाहीतर एरवी मला कट करणार्‍या इतर ड्रायव्हर्सवर भकाराने सुरू होणार्‍या सशक्त मराठी शब्दांची बौछार चालू असते. (खरं सांगायला लाज कसली, तिच्यायला!!)
घरी येऊन मस्त आंघोळ करून ताजातवाना झालो.....
किचनमधून मस्त वास येतोय, जरा तिथे डोकावलो....
"काय चाललंय?"
"पॅटिस करतेय खिम्याचे!" माझी पहिली बायको सांगते....
तिला तिच्या कार्यात सुयश चिंतून मी माझ्या अभ्यासिकेत आलो. मिनी-फ्रीज उघडला....
"किण्ण, किण्ण!" काचेच्या ग्लासात बर्फाचे तुकडे पडले. त्यावर बेताची शिवास रीगल...
माझ्या त्या दुसर्‍या बायकोचे चुंबन घेत मी कालच लायब्ररीतून आणलेली कादंबरी उघडली.....
असा किती वेळ गेला कोण जाणे...
मी कादंबरीच्या कथानकात पूर्ण बुडालेला!!! दुसर्‍या बायकोच्या चुंबनांचाही दुसरा अध्याय चाललेला!!!
दूर कुठेतरी फोन वाजला....
मी नेहमीप्रमाणे दुर्लक्ष केलं. कोण बाजीराव असेल तर ठेवेल मेसेज.....
ही एक जाणिवपूर्वक लावून घेतलेली सवय!
माझ्या मुलगा रांगण्याच्या वयाचा असतानाची!!
इथे तो डायपरमध्ये शीशी करून घरभर रांगतोय! ह्याला आता लगेच स्वच्छ केला नाही तर हा पांढरं कारपेट पिवळ्या रंगाने रंगवणार या काळजीत आम्ही!! धावपळ करून नवीन डायपर व इतर साहित्य गोळा करून मी त्याच्यामागे लागलोय!! त्याला आता डॅडी पकडापकडीचा खेळच खेळ्तोय असं वाटून तो माझ्या हातात लागायला तयार नाही!!! अशा आणीबाणीच्या प्रसंगी मी गुंतलेला असतांना फोन वाजायचा!! उचलला की पलीकडून कोणतरी मला काहीतरी विकायच्या प्रयत्नात!! असा राग यायचा (पुन्हा ते सशक्त मराठी शब्द!!!). शेवटी निर्णय घेतला की फोन उचलायचाच नाही, लोकांना मेसेज ठेवू देत, आपण नंतर त्यांना उलट कॉल करू!!! माझ्या सगळ्या परिचितांना हे सांगून ठेवलंय!! आता जरी माझ्या भावाने फोन केला तरी "दादा, जरा परत फोन कर" एव्हढंच बोलून तो बिचारा फोन ठेवतो!!
असो!! तर दूरवर फोन वाजला, मी दुर्लक्ष केलं....
काही मिनिटातच बायको (पहिली) खोलीत आली....
गरमागरम पॅटिस आणले असतील म्हणून मी तिच्याकडे आशेनं (आणि सस्मित चेहेर्‍यानं!!) पाहिलं.....
पण नाही, पॅटिस नव्हते, हातात फोन होता....
माझ्या कपाळावरच्या आठ्या पाहून तिने तिच्या या अपराधाबद्दल स्पष्टिकरण दिलं...
"कोणीतरी अनोळखी पण इंडियन माणूस आहे. आवाजावरून वयस्कर वाटतोय, म्हणून कॉल घेतला..."
त्या माणसाच्या वयामुळे त्याला क्षमा करत पण काहिश्या नाराजीनेच मी फोन कानाला लावला....
"हॅलो?"
"हॅलो, मी अमूकअमूक (माझं नांव) यांच्याशी बोलू शकतो का?" खरोखरच एक वयस्क भारतीय माणसाचा आवाज! बोलणं इंग्रजी पण द्रविडी उच्चारातलं!!
"तोच मी आहे"
"मी *** वैदिक केंद्राच्या वतीने बोलतोय. आम्ही आपल्या पवित्र भारतीय संस्कृतीच्या संवर्धनासाठी विविध कार्यक्रम करीत असतो..."
मला आता अंदाज आला. असे बरेच फोनकॉल्स वेळोवेळी येत असतात. बहुतांश आर्थिक मदतीच्या अपेक्षेने. मलाच नाही तर आपल्यालाही येत असतील. आम्ही आपले त्यांची माहिती ऐकून घेतो आणि जर आमच्या जिव्हाळ्याचा विषय असेल तर इतर सगळ्यांप्रमाणेच यथाशक्ति मदतही करतो. विशेष काही नाही, आपली एक सामाजिक बांधिलकी म्हणून!!
"बरं, पुढे बोला.."
"आम्ही आमच्या केंद्रातर्फे गोरक्षण आणि गोसंवर्धनाचे कार्य करत असतो."
आता गोरक्षण हा काही माझ्या फार जिव्हाळ्याचा विषय नाही. मला रोगनिवारण, मुलांचे शिक्षण, दरिद्रतानिर्मुलन वगैरे एकंदरित "माणसांचे" रक्षण आणि संवर्धन यात जास्त इंटरेस्ट आहे. पण मनात म्हटलं, मी कोण ठरवणारा? एखाद्याला गोरक्षणातही इंटरेस्ट असू शकतो.
"माफ करा, आपल्याबद्दल मला आदर आहे पण मला काही गोरक्षणाच्या कार्यात फारसा रस नाही" मी सत्य सांगून टाकलं आणि माझ्या कादंबरीकडे वळलो.
"माफ करा सर, पण मी तुम्हाला हे कार्य अतिशय पुण्यवान आणि महत्त्वाचं आहे हे जर चर्चा करुन पटवून दिलं तर तुम्ही त्यात रस घ्याल का?"
म्हातारबुवांच्या या धिटाईचं मला कौतुक वाटलं.
"जरूर! तुम्ही तसं केलंत तर मी जरूर माझं मत बदलीन."
म्हणून मी पुढे विचारलं,
"तुम्ही गोरक्षण आणि गोसंवर्धन करता म्हणजे नक्की काय करता?" मी असा रस दाखवत असलेला बघून म्हातारबुवांनाही हुरूप आला.
"आम्ही गोमातेला खाटिकखान्यात जाऊन कत्तल होण्यापासून वाचवतो. आपल्या भारतीय संस्कृतीनुसार गाय ही देवता आहे. तेंव्हा अशा ह्त्येसाठी चालवलेल्या गाईना आम्ही विकत घेतो आणि आमच्या गोशाळेत ठेवतो."
"तुम्ही मूळचे कुठले? तुमच्या उच्चारांवरून तुम्ही दाक्षिणात्य वाटता..." माझी चांभारचौकशी...
"यास सार, आयम फ्रॉम त्रिचनापल्ली. आय वर्क्ड इन त्रिचनापल्ली तहसील ऑफिस फॉर थर्टीसेवन इयर्स!! आयम नाऊ इन द युएस फॉर लास्ट वन इयर!!"
"इथे कसे काय?"
"माझी मुलगी लग्न होउन इथे असते. मी रिटायर झाल्यापासून आता तिच्याकडेच असतो".
"अमेरिकेत तुमचा वेळ घालवण्यासाठी हे केंद्राचे कार्य करता वाटतं," मी व्रात्यपणे एक गुगली टाकला. खरंतर मी नव्हे, माझ्या पोटात गेलेल्या शिवास रीगलने टाकला.....
"यास स्सार", माझ्या अपेक्षेप्रमाणेच आपण कधी त्रिफळाचीत झालो हे म्हातारबुवांना कळलंही नाही...
"बरं, भारतात कुठे आहे तुमची ही गोशाळा?"
"भारतात नव्हे, इथे अमेरिकेतच व्हर्जिनियामध्ये आहे आमची गोशाळा"
"आँ!!!!" आता त्रिफळाचीत व्हायची माझी पाळी होती....
"भारतातल्या गायींना इथे आणून ठेवता?" काय युएस इमिग्रेशनने गाईंसाठी सुद्धा ग्रीनकार्ड सिस्टीम चालू केलीय की काय!!!! काय सांगता येत नाही, या जॉर्ज बुशच्या अमदानीत काहीही अशक्य नाही!!!!
"भारतातल्या नव्हे सर, आम्ही इथल्या अमेरिकन गाईंनाच सोडवून आमच्या या व्हर्जिनियातल्या गोशाळेत ठेवतो. आत्तापर्यंत एक्काहत्तर गाई बाळ्गल्या आहेत आम्ही...."
आता भारतात काही शेतकरी आर्थिकदृष्ट्या हतबल झाल्याने त्यांनी विकलेल्या गाई खाटिकखान्याकडे नेतात हे मला ठाऊक आहे. अशा गाईंना सोडवून त्या परत शेतकर्‍यांना देणं हे मी एकवेळ समजू शकतो. पण इथल्या अमेरिकेतल्या गलेलठ्ठ गाईंची सोडवणूक? आता मला हा सर्व प्रकार जाम विनोदी वाटायला लागला होता. मी हातातली कादंबरी मिटून बाजूला ठेवली. म्हातारबुवांशी गप्पा मारण्यासाठी ऐसपैस मांडी ठोकून बसलो. इतक्यात बायको परत डोकावली. मी अजून फोनवरच आहे हे पाहून तिने खूण करून "कोण आहे?" असं विचारलं. मी मान हलवली आणि हाताची मूठ करून ओठांना लावुन चिलमीचा खोल झुरका घेतल्याचा अभिनय केला.....
ही आमच्या दोघांमधली गुप्त खूण! जर आम्ही कुणाची फिरकी घेत असलो तर एकमेकांना ते कळवतांना आम्ही "फिरकी" हा शब्द वा खूण वापरत नाही. कारण इथल्या अमराठी लोकांनाही ते कळतं. त्यापेक्षा "ही फुक्कटची चिलीम भेटलीये, जरा चार झुरके मारून घेतो" ही खुण जास्त सेफ!! (आयला! बोलण्याच्या भरात खूण सांगून बसलो की तुम्हाला!!!!)
कपाळावर हात मारत ती परत आत गेली.....
"असं का? एक्काहत्तर गाई पाळल्यात का तुम्ही?" आमचं संभाषण पुढे चालू झालं...
"यास स्सार!"
"अणि बैल? बैल किती पाळलेत तुम्ही?"
"बैल?" म्हातारबुवा गोंधळले, "बैल कशाला पाळायचे?"
"का? बैलांना खाटिकखान्यात कत्तलीसाठी नेत नाहीत?"
"तसं नाही, पण आपल्या धर्मशास्त्रात बैलांना काही महत्त्वाचं स्थान नाहीये", म्हातारबुवा आता स्वतःच्या नकळत हळूहळू सापळ्यात शिरत होते....
"असं कसं आपण म्हणता? आपल्या श्री शंकरदेवतेचं वहान बैलच आहे की! प्रत्येक शिवमंदिरात शंकराच्या पिंडीच्या समोर नंदीची मूर्ती असतेच की!! तुमच्या दक्षिण भारतातल्या मंदिरातही पाहिलीये मी. शिवाय बंगलोर-म्हैसूरला तर नंदीच्या प्रचंड मूर्तींची पुजा-अर्चा होते ना!!"
"पण बैल ठेवण्यात मतलब काय?" आता तेच मला उलट विचारू लागले....
"बाकीचं सोडून द्या! पण तुम्ही ह्या ज्या पूज्य गोमाता वाचवता आहांत आणि पाळता आहांत, त्या गोमाता जन्माला घालण्यामध्ये बैलांचा काहीतरी हातभार आहेच की नाही? उद्या सगळे बैल जर खाटिकखान्यात नेउन कत्तल केले गेले तर तुम्हाला वाचवायला आणि पाळायला नवीन गोमाता मिळणार कुठून?" आता शिवास रीगल भारी म्हणजे भारीच व्रात्य झाली होती....
माझा युक्तिवाद नाकारणं म्हातारबुवांना शक्य झालं नाही. त्यांनी मग मुद्दा बदलला....
"पण सामाजिकद्दृष्ट्या बैलांना गाईइतकं महत्त्व नाहीये.."
"मला नाही पटत! भारतात बैल हा शेतकर्‍याचा किती मोठा अधार असतो! बैलाशिवाय शेतीची कामं होतील काय?"
"पण इथे अमेरिकेत शेतीसाठी बैल कुठे वापरतात?" म्हातारबुवांनी विजयी स्वरात विचारलं...
"कबूल! इथे यंत्रांनी शेती होते, बैल वापरत नाहीत. पण इथल्या प्राणीसमाजसंस्थेत त्यांचं एक विशिष्ट स्थान आहेच की! 'बुलडोझर' वगैरे शब्द काय उगाच आले का?"
"हं!!" म्हातारबुवा आता विचारात पडले...
"आणि तुम्ही बैलांना तसेच सोडून फक्त गाईंना रक्षण देताय! कायद्याचा सल्ला घेतलाय का तुम्ही लोकांनी? उद्या कोणीतरी तुमच्याविरुद्ध "जेंडर डिस्क्रिमिनेशन" ची केस घालून तुम्हाला कोर्टात खेचेल!!!!" मी माझं हसू आवरण्याचा आटोकाट प्रयत्न करीत म्हणालो.
"खरंच असं होऊ शकेल?" म्हातारबुवांचा आवाज आता सचिंत झाला होता....
" मग! अमेरिका आहे ही, भारत नव्हे! तुम्ही इथे एक वर्षांपूर्वी आलांत, मी इथे गेली वीस वर्षे रहातोय...." मी खुंटा ठोकून घट्ट केला...
"तुमचे मुद्दे खरोखरच विचार करण्यासारखे आहेत स्सार! मी त्यांचा अजून अभ्यास करीन आणि मग तुम्हाला पुन्हा फोन करून तुमच्याशी चर्चा करीन", म्हातारबुवांनी चर्चेत अखेर हार पत्करली....
"जरूर!! आता मी जेवायला जातो!! काय, येणार का माझ्याबरोबर जेवायला?" मी विचारलं.
"नो, बट थॅन्क्यू!" म्हातारबुवा हसून म्हणाले.
पण मग त्यांनी अगदी नको तो प्रश्न केला.....
"काय आहे आज जेवणाचा मेन्यू?"
"गरमागरम बीफच्या खिम्याचे पॅटिस!!!!!"
मी फोन ठेवला आणि त्या पाताळविजयम् सिनेमातल्या राक्षसासारखा हॅ, हॅ, हॅ, हॅ करून हसलो........
संगणक आणि मराठी साहित्य!
फार फार काळापूर्वीची गोष्ट....
अगदी साठी-सत्तरीच्या दशकातली!
हल्लीच्या तरूण पिढीला अगदी पुराणातल्या भूर्जपत्रावरील वाटावी अशी कथा!!
मराठी तरूण तेंव्हा नुकतेच सीमोल्लंघन करून सातासमुद्रापार जायला सुरवात झाली होती....
नाही म्हणजे, त्यापूर्वीही ते परदेशी शिकायला जात असत. पण ते म्हणजे इंग्लंडला, तांत्रिक शिक्षण असेल तर जर्मनीला. मराठी विद्यार्थ्यांनी कोलंबसाच्या देशात शिक्षणाला जायची सुरुवात प्रामुख्याने साठी-सत्तरीच्या दशकातच सुरू झाली.
आयआयटीतून निघालेले ते बुद्धिमान आणि महत्त्वाकांक्षी तरूण!
सहस्ररश्मी सूर्याप्रमाणे जणू अवघं आकाश पादक्रांत करण्यास निघाले होते....
या नवीन जगात त्यांना सगळंच अपरिचित होतं. तत्कालीन सर्वसामान्य अमेरिकावासीयांना तेंव्हा भारत हा एक शांतताप्रिय पण मागासलेला देश आहे यापेक्षा फारसं अधिक काही माहिती नव्हतं. तेंव्हा मी इंडियन आहे असे सांगितल्यावर प्रश्न यायचा की कोणती जमात? (विच ट्राईब?) संदर्भ अर्थात रेड इंडियन लोकांचा....
त्या तरूणांच्या विद्यापीठांमध्ये जरी अत्युच्च पातळीवरचं शिक्षण दिलं जात होतं पण बहुतांशी पारंपारिक पद्धतीचं होतं. तसे संगणक होते पण ते पंचकार्डवाले किंवा अगदी पुढारलेले म्हणजे २८६, ३८६. "खिडक्या" नव्हत्या. आज्ञावली पाठ करायला लागायच्या (एफ१० = सेव्ह फाईल!). क्रे सुपरकॉम्प्यूटरवर तुम्हाला सीपीयू टाईम मिळणे ही तुमच्या संशोधनासाठी अभिमानाची आणि किंचित गर्वाचीही बाब असे. इ-मेल टेक्स्ट स्वरूपात होती पण भारतातील लोकांकडे ती नसल्याने तिचा मराठी घडामोडी समजून घेण्यासाठी काही उपयोग नव्हता. पाठवलेले पत्र भारतात पोचायला तीन आठवडे आणि दिलेले उत्तर (लगेच दिले असेल तर!) परत मिळायला आणखी तीन आठवडे सहज लागत. त्यामुळे कौटुंबिक खुशाली जरी समजली तरी सामाजिक चर्चा करणे शक्यच नव्हते. फोनही ट्रंक कॉल! एकतर ते परवडत नसत आणि ते भरवशाचेही नसत. कधी लाईन डिस्कनेक्ट होईल याचा नेम नसे...
खिडक्या (विंडोज) आल्या आणि चित्रच बदललं. पेंटियम टेक्नॉलॉजी आणि मायक्रोसॉफ्ट विंडोज यामुळे सुशिक्षित पण सामान्य माणसापर्यंत संगणक जाऊन पोहोचला. ए-मेल्समुळे तात्काळ संपर्क साधता येऊ लागला. अटेचमँट पाठवायच्या सोईमुळे विचारांची देवाणघेवाण सुलभ झाली. त्यातच संकेतस्थळे आणि वैयक्तिक ब्लॉग्ज करता येऊ लागले आणि मराठी (आणि जागतीक) साहित्यविश्वात जणू क्रांतीच झाली. आधी आपली माणसे रोमन लिपी वापरून मराठी लिहू लागली. त्यानंतर काही बुद्धिमान मराठी मुलांनी इंग्रजी क्व्रर्टी कळफलक वापरून मराठी लिहिता येईल असे प्रोग्राम्स रचले आणि अत्यंत महत्त्वाची गोष्ट म्हणजे ते पब्लिक डोमेनमध्ये (विनामोबदला उपलब्ध) ठेवले. मराठी भाषेवर आणि साहित्यावर या मुलांचे अनंत अनंत उपकार आहेत. त्यांच्यामुळे आजवर इंजिनियर, शास्त्रज्ञ अशा अरसिक (?) व्यवसायात गुंतलेल्या अनेक मराठी माणसांची प्रतिभा जणू उफाळून आली. तीच गोष्ट संकेतस्थळांच्या मालकांची! पदराला तोशीस सोसून त्यांनी मायबोली, मिसळपाव, उपक्रम, मनोगत यांसारखी संकेतस्थळे चालू ठेवली आहेत. उद्या जर मराठी भाषेचा इतिहास लिहिला गेला तर या दोन गोष्टी देणार्‍या व्यक्तिंना तिथे मानाचं पान द्यावंच लागेल. घरोघरी ज्ञानेश्वर जन्मती या उक्तीप्रमाणे घरोघरी मराठी माणसे ललित लिखाण करण्याचा प्रयत्न करू लागली. संकेतस्थळांवर जाऊन चर्चा, विचारविनिमय, आणि हो, कधीकधी भांडणेही करू लागली. आणि सर्व गोष्टींचा मराठी साहित्यावर बहुअंगाने परिणाम झाला.
प्रथम म्हणजे महाराष्ट्रातील स्थानिक मराठी वृत्तपत्रे जालावर उपलब्ध झाली. एकाच एक वर्तमानपत्राची वर्गणी लावून तेच ते वाचण्याची सक्ती संपली. जर तुमच्याकडे जाल असेल आणि वाचनाची ताकद व वेग असेल तर तुम्हाला ८-१० वर्तमानपत्रे रोज वाचण्याची सोय उपलब्ध झाली. लोकसत्ता, मटा, सकाळ या आघाडीच्या दैनिकांबरोबरच लोकमत, पुढारी, गोमांतक वगैरे प्रांतिक (रीजनल) वर्ततमानपत्रे जालावर वाचायला मिळू लागली. त्यातून फायदा हा झाला की अग्रगण्य वृत्तपत्रांचे आपल्या महाराष्ट्राच्या ग्रामीण भागाविषयीचे अज्ञान किती थोर आहे याची वाचकांना जाणीव झाली. महाराष्ट्र म्हणजे मुंबई, पुणे नागपूर व औरंगाबाद नव्हे आणि मराठी माणसाचा हुंकार हा तथाकथित आयटी/औद्योगिक उद्द्योगात काम करणार्‍या माणसाचे मनोगत नव्हे याची जाणीव झाली. विदर्भातल्या आत्महत्या करणार्‍या शेतकर्‍याची समस्या किती भीषण आहे ते मुंबई-पुण्यातल्या पोकळ चर्चेपेक्षा (जी चर्चा मानवी जीवांच्या आत्महत्या आणि एका मंत्र्याच्या मुख्यमंत्रीपद मिळवण्यासाठी चाललेल्या कारवाया एकाच मापात मोजते!) किती भिन्न आणि गंभीर आहे ते समजलं.
दुसरे म्हणजे मराठी मनाचा आत्मविश्वास वाढला. मी काहीतरी रुटूखुटू का होईना पण लिहू शकतो. ते लोकांना आवडू शकतं हे समजल्यामुळे अजून लिहिण्याची, वैचारिक असो वा ललित, इच्छा निर्माण झाली. पूर्वी मराठी लिखाण म्हणजे विद्यापीठात हायर मराठी घेतलेल्या विद्वान प्राध्यापकांचे काम! ही आपली लाइन नव्हे हा जो काही न्यूनगंड सायन्स आणि कॉमर्सच्या मुलांमध्ये होता तो नाहीसा झाला. ही मुलं प्रथम आपल्या अभ्यासाच्या विषयावर आणि नंतर (हळूच! गुपचूप!! टोपण नावाखाली!!!) ललित लेखन करुन पाहू लागली. मुळात अतिशय बुद्धिमान असल्याने त्यांनी लिहिलेलं लिखाण कसदार ठरू लागलं. मराठी साहित्याच्या दालनात एक अल्हाददायक, मोकळी हवा खेळू लागली. नवीन ताज्या दमाची जाल-लेखकांची फळी निर्माण झाली. वर्ड प्रोसेसिंगचा आणखी एक फायदा म्हणजे लिखाणात सुधारणा करण्यासाठी लिहिलेले कागद फाडून पुनःपुनः लिहिण्याची सक्ती संपली. वर्ड प्रोसेसरच्या स्क्रीनवर तिथल्यातिथे सुधारणा करता येऊ लागली. कागदी पुस्तक प्रकाशन व्यवसायातही छपाईचे खिळे जुळवण्याची गरज नाहीशी झाली. लिखाण संगणकावरच ऑफसेट करून थेट छपाईला पाठवायची सोय उपलब्ध झाली, प्रकाशनातली गुंतागुंत आणि खर्च कमी झाले.
तिसरे म्हणजे मराठीतील तथाकथित प्रकाशकांची मक्तेदारी संपली. पूर्वी लेखकाला प्रकाशकाच्या नाकदुर्‍या काढायला लागायच्या. नाही नाही त्या अटी सहन करायला लागायच्या. लोकप्रिय विषयांवरच लिखाण करायचं, समाजाला अप्रिय विषयांवर लिखाण केलं तर ते खपणार नाही म्हणूनच कोणताही प्रकाशक ते प्रकाशित करणार नाही ही भीती गेली. मला जे आवडतं आणि पटतं ते मी माझ्या ब्लॉगवर लिहीन मग त्याला कोणी वाचक नाही मिळाले तरी बेहत्तर ही एक अत्यंत आवश्यक असलेली कलंदरी लेखकांमध्ये निर्माण झाली. समाजाला न रुचणार्‍या (उदा. नास्तिकता, आदरणीय व्यक्तींच्या कार्याचे मूल्यमापन, समलिंगी संबंध) लेखनालाही प्रसिद्ध करण्याचं धैर्य लेखकांमध्ये आणि संकेतस्थळांच्या संचालकांमध्ये निर्माण झालं. त्यातून पूर्वापार चालत आलेली " मायबाप रसिक वाचक" ही भूमिका नाहीशी झाली. पूर्वीही ही भूमिका प्रामाणिक नव्हतीच, आपली पुस्तके लोकांनी विकत घेउन वाचावीत, आपण वाचकांच्या "गुड बुक्स" मध्ये असावं यासाठी पूर्वीच्या लेखकांनी आणि प्रकाशकांनी वापरलेली ती एक क्लुप्ती होती. आता मी मला जे पटतं ते लिहीन, जर वाचकांना आवडलं तर वाचकांनी माझ्या साईटवर येऊन ते वाचावं अशी भुमिका काही कलंदर लेखकांनी घेतल्यावर पारंपारिक मराठी वाचक भांबावला, क्षणभर संतापलाही. पण त्याला लगेच जुन्या "मायबाप वाचक!" मधला खोटेपणा कळून आला आणि त्याने आपल्या आवडीच्या लेखकांच्या साईटसचे फेव्हरिट्स बनवले आणि वेळोवेळी तो तिथे चक्कर टाकू लागला. प्रकाशकांची सद्दी संपली. उद्या मराठीचं भवितव्य काय ही जी प्रचलित लेखक-प्रकाशकांकडून ओरड ऐकू येते आहे त्याचे मूळ हे आता आपलं कसं होणार या भवितव्याविषयीच्या चिंतेत आहे. आज अजूनही ग्रामीण महाराष्ट्रात यांच्या पुस्तकांची तडाखेबंद विक्री होते आहे. उद्या त्या लोकांच्याही हाती संगणक आणि आंतरजाल गवसलं की आपलं काय होणार या भीतीतून ही ओरड होते आहे....
चौथे म्हणजे अस्सल मराठी माणूस होण्यासाठी महाराष्ट्रात वास्तव्य असण्याची गरज उरली नाही. मराठी मनाशी, महाराष्ट्रातील घटनांशी ज्याला आत्मीयता आहे तो मराठी माणूस ही नवीन व्याख्या रूढ झाली. पूर्वी महाराष्ट्रात रहाणारा पण जेमेतेम एक मराठी वर्तमानपत्र वाचणारा आणि क्वचित एखादे मराठी पुस्तक विकत घेणारा स्थानिक माणूसही अनिवासी मराठी माणसांना सहज हिणवू शकत असे. आता आयटी उद्योगाने बरीच पंचाईत केली आहे. आपण उगाच अनिवासी मराठी लोकांवर टीका करायची आणि आपलीच मुलगी/ मुलगा, भाचे. पुतणे पाश्चात्य देशांत असायचे!! त्यामानाने आमच्या पिढीने खूप सोसलं.!!!! आता ती सोय गेली. एखादा अनिवासी मराठी माणूसही सात-आठ वर्तमानपत्रे रोज वाचून महाराष्ट्रातल्या घटनांशी परिचित असू शकतो. स्थानिक मराठी माणसाप्रेक्षा त्याचे मराठी वाचन अधिक चौफेर असू शकते ही गोष्ट सिद्ध झाली. काही माणसांच्या ही वस्तुस्थिती पचनी पडायला अजून वेळ जातोय पण स्थानिक शहाण्या मराठी माणसांनी ही गोष्ट कधीच मान्य केलीय. भौगोलिक अंतरापेक्षा 'मराठी असणे' ही वृत्ती जास्त महत्त्वाची ठरते आहे. त्यातूनच मराठी साहित्यसंमेलन बे-एरियात भरवण्यासारखे प्रस्ताव पुढे येत आहेत.......
या सर्व बदलांचा भविष्यातील मराठी साहित्यावर काय प्रभाव पडेल? विज्ञान आणि तंत्रज्ञान इतक्या वेगाने पुढे धावत आहे की भविष्याबद्दल कल्पना करणंही कठीण आहे. एक म्हणजे जसजशी संगणक क्रांती समाजाच्या तळागाळापर्यंत पोहोचत जाईल तसतसे छापील साहित्याचे महत्त्व कमी होत जाईल. छापील साहित्यावर विसंबून रहाणारी आज वयस्कर असलेली पिढी जसजशी काळाच्या पडद्याआड अस्तंगत होत जाईल आणि नवी आंतरजालावर वावरणारी पिढी निर्माण होईल तसतसे कागदावरच्या पुस्तकांचे प्रमाण कमीकमी होत जाईल. थोडक्यात प्रकाशक ही संस्था नामशेष होत जाईल. कागदविहीन साहित्य (पेपरलेस लिटरेचर!) ही नवी संकल्पना रूढ होईल. मराठी माणसांना निरनिराळ्या विषयांवरचे त्यांच्या आवडीचे लिखाण वाचायला मिळेल. मी आता "किर्लोस्करचा' दिवाळी अंक विकत घेतलाय त्यामुळे मला आता त्यातल्या आवडत नसलेल्या कविता आणि लेखही वाचायलाच लागतायत ही अगतिकता संपेल. मराठी मासिकांना जर जगायचे असेल तर त्यांना त्यांच्या अंकांच्या इ-आवॄत्या काढायलाच लागतील. लोकप्रभासारख्या साप्ताहिकांनी ही सुरवात आता केलीच आहे. वाचकांनाही आपल्याला आवडीच्या लेखकांचे नवीन लिखाण त्यांच्या साईटवर जाउन मोफत वाचायची मुभा मिळेल. लेखकांना प्रकाशकाच्या मेहेरबानीवर अवलंबून न राहता त्यांच्या मनातील विषयांवर लिहायची मोकळीक मिळेल. प्रचलित नसलेले अनेक विषय लिखाणात येतील. मराठीची दिवसेंदिवस दुर्दशा होतेय असा जो काही हितसंबंधी लोकांनी चालवलेला धोशा आहे त्यातला फोलपणा उघडकीस येईल. मराठी साहित्यसंमेलने महाराष्ट्राखेरीज अन्यत्रही होऊ लागतील. आर्ट्सखेरीज सायन्स आणि कॉमर्सचेही लोक लेखक बनल्याने मराठीत नव्या कल्पना, नवे शब्दप्रयोग रूढ होतील. मराठी भाषा आणि मराठी साहित्य अधिक सकस व समॄद्ध बनेल. केवळ महाराष्ट्रातलाच नव्हे तर सर्व जगभर पसरलेला समस्त मराठी समाज एकमुखाने गर्जेल!
येळकोट येळकोट, जय मल्हार!
आई अंबाबाईचा, उदो उदो!!
हर हर हर हर महादेऽऽव!!!
अगदी साठी-सत्तरीच्या दशकातली!
हल्लीच्या तरूण पिढीला अगदी पुराणातल्या भूर्जपत्रावरील वाटावी अशी कथा!!
मराठी तरूण तेंव्हा नुकतेच सीमोल्लंघन करून सातासमुद्रापार जायला सुरवात झाली होती....
नाही म्हणजे, त्यापूर्वीही ते परदेशी शिकायला जात असत. पण ते म्हणजे इंग्लंडला, तांत्रिक शिक्षण असेल तर जर्मनीला. मराठी विद्यार्थ्यांनी कोलंबसाच्या देशात शिक्षणाला जायची सुरुवात प्रामुख्याने साठी-सत्तरीच्या दशकातच सुरू झाली.
आयआयटीतून निघालेले ते बुद्धिमान आणि महत्त्वाकांक्षी तरूण!
सहस्ररश्मी सूर्याप्रमाणे जणू अवघं आकाश पादक्रांत करण्यास निघाले होते....
या नवीन जगात त्यांना सगळंच अपरिचित होतं. तत्कालीन सर्वसामान्य अमेरिकावासीयांना तेंव्हा भारत हा एक शांतताप्रिय पण मागासलेला देश आहे यापेक्षा फारसं अधिक काही माहिती नव्हतं. तेंव्हा मी इंडियन आहे असे सांगितल्यावर प्रश्न यायचा की कोणती जमात? (विच ट्राईब?) संदर्भ अर्थात रेड इंडियन लोकांचा....
त्या तरूणांच्या विद्यापीठांमध्ये जरी अत्युच्च पातळीवरचं शिक्षण दिलं जात होतं पण बहुतांशी पारंपारिक पद्धतीचं होतं. तसे संगणक होते पण ते पंचकार्डवाले किंवा अगदी पुढारलेले म्हणजे २८६, ३८६. "खिडक्या" नव्हत्या. आज्ञावली पाठ करायला लागायच्या (एफ१० = सेव्ह फाईल!). क्रे सुपरकॉम्प्यूटरवर तुम्हाला सीपीयू टाईम मिळणे ही तुमच्या संशोधनासाठी अभिमानाची आणि किंचित गर्वाचीही बाब असे. इ-मेल टेक्स्ट स्वरूपात होती पण भारतातील लोकांकडे ती नसल्याने तिचा मराठी घडामोडी समजून घेण्यासाठी काही उपयोग नव्हता. पाठवलेले पत्र भारतात पोचायला तीन आठवडे आणि दिलेले उत्तर (लगेच दिले असेल तर!) परत मिळायला आणखी तीन आठवडे सहज लागत. त्यामुळे कौटुंबिक खुशाली जरी समजली तरी सामाजिक चर्चा करणे शक्यच नव्हते. फोनही ट्रंक कॉल! एकतर ते परवडत नसत आणि ते भरवशाचेही नसत. कधी लाईन डिस्कनेक्ट होईल याचा नेम नसे...
खिडक्या (विंडोज) आल्या आणि चित्रच बदललं. पेंटियम टेक्नॉलॉजी आणि मायक्रोसॉफ्ट विंडोज यामुळे सुशिक्षित पण सामान्य माणसापर्यंत संगणक जाऊन पोहोचला. ए-मेल्समुळे तात्काळ संपर्क साधता येऊ लागला. अटेचमँट पाठवायच्या सोईमुळे विचारांची देवाणघेवाण सुलभ झाली. त्यातच संकेतस्थळे आणि वैयक्तिक ब्लॉग्ज करता येऊ लागले आणि मराठी (आणि जागतीक) साहित्यविश्वात जणू क्रांतीच झाली. आधी आपली माणसे रोमन लिपी वापरून मराठी लिहू लागली. त्यानंतर काही बुद्धिमान मराठी मुलांनी इंग्रजी क्व्रर्टी कळफलक वापरून मराठी लिहिता येईल असे प्रोग्राम्स रचले आणि अत्यंत महत्त्वाची गोष्ट म्हणजे ते पब्लिक डोमेनमध्ये (विनामोबदला उपलब्ध) ठेवले. मराठी भाषेवर आणि साहित्यावर या मुलांचे अनंत अनंत उपकार आहेत. त्यांच्यामुळे आजवर इंजिनियर, शास्त्रज्ञ अशा अरसिक (?) व्यवसायात गुंतलेल्या अनेक मराठी माणसांची प्रतिभा जणू उफाळून आली. तीच गोष्ट संकेतस्थळांच्या मालकांची! पदराला तोशीस सोसून त्यांनी मायबोली, मिसळपाव, उपक्रम, मनोगत यांसारखी संकेतस्थळे चालू ठेवली आहेत. उद्या जर मराठी भाषेचा इतिहास लिहिला गेला तर या दोन गोष्टी देणार्‍या व्यक्तिंना तिथे मानाचं पान द्यावंच लागेल. घरोघरी ज्ञानेश्वर जन्मती या उक्तीप्रमाणे घरोघरी मराठी माणसे ललित लिखाण करण्याचा प्रयत्न करू लागली. संकेतस्थळांवर जाऊन चर्चा, विचारविनिमय, आणि हो, कधीकधी भांडणेही करू लागली. आणि सर्व गोष्टींचा मराठी साहित्यावर बहुअंगाने परिणाम झाला.
प्रथम म्हणजे महाराष्ट्रातील स्थानिक मराठी वृत्तपत्रे जालावर उपलब्ध झाली. एकाच एक वर्तमानपत्राची वर्गणी लावून तेच ते वाचण्याची सक्ती संपली. जर तुमच्याकडे जाल असेल आणि वाचनाची ताकद व वेग असेल तर तुम्हाला ८-१० वर्तमानपत्रे रोज वाचण्याची सोय उपलब्ध झाली. लोकसत्ता, मटा, सकाळ या आघाडीच्या दैनिकांबरोबरच लोकमत, पुढारी, गोमांतक वगैरे प्रांतिक (रीजनल) वर्ततमानपत्रे जालावर वाचायला मिळू लागली. त्यातून फायदा हा झाला की अग्रगण्य वृत्तपत्रांचे आपल्या महाराष्ट्राच्या ग्रामीण भागाविषयीचे अज्ञान किती थोर आहे याची वाचकांना जाणीव झाली. महाराष्ट्र म्हणजे मुंबई, पुणे नागपूर व औरंगाबाद नव्हे आणि मराठी माणसाचा हुंकार हा तथाकथित आयटी/औद्योगिक उद्द्योगात काम करणार्‍या माणसाचे मनोगत नव्हे याची जाणीव झाली. विदर्भातल्या आत्महत्या करणार्‍या शेतकर्‍याची समस्या किती भीषण आहे ते मुंबई-पुण्यातल्या पोकळ चर्चेपेक्षा (जी चर्चा मानवी जीवांच्या आत्महत्या आणि एका मंत्र्याच्या मुख्यमंत्रीपद मिळवण्यासाठी चाललेल्या कारवाया एकाच मापात मोजते!) किती भिन्न आणि गंभीर आहे ते समजलं.
दुसरे म्हणजे मराठी मनाचा आत्मविश्वास वाढला. मी काहीतरी रुटूखुटू का होईना पण लिहू शकतो. ते लोकांना आवडू शकतं हे समजल्यामुळे अजून लिहिण्याची, वैचारिक असो वा ललित, इच्छा निर्माण झाली. पूर्वी मराठी लिखाण म्हणजे विद्यापीठात हायर मराठी घेतलेल्या विद्वान प्राध्यापकांचे काम! ही आपली लाइन नव्हे हा जो काही न्यूनगंड सायन्स आणि कॉमर्सच्या मुलांमध्ये होता तो नाहीसा झाला. ही मुलं प्रथम आपल्या अभ्यासाच्या विषयावर आणि नंतर (हळूच! गुपचूप!! टोपण नावाखाली!!!) ललित लेखन करुन पाहू लागली. मुळात अतिशय बुद्धिमान असल्याने त्यांनी लिहिलेलं लिखाण कसदार ठरू लागलं. मराठी साहित्याच्या दालनात एक अल्हाददायक, मोकळी हवा खेळू लागली. नवीन ताज्या दमाची जाल-लेखकांची फळी निर्माण झाली. वर्ड प्रोसेसिंगचा आणखी एक फायदा म्हणजे लिखाणात सुधारणा करण्यासाठी लिहिलेले कागद फाडून पुनःपुनः लिहिण्याची सक्ती संपली. वर्ड प्रोसेसरच्या स्क्रीनवर तिथल्यातिथे सुधारणा करता येऊ लागली. कागदी पुस्तक प्रकाशन व्यवसायातही छपाईचे खिळे जुळवण्याची गरज नाहीशी झाली. लिखाण संगणकावरच ऑफसेट करून थेट छपाईला पाठवायची सोय उपलब्ध झाली, प्रकाशनातली गुंतागुंत आणि खर्च कमी झाले.
तिसरे म्हणजे मराठीतील तथाकथित प्रकाशकांची मक्तेदारी संपली. पूर्वी लेखकाला प्रकाशकाच्या नाकदुर्‍या काढायला लागायच्या. नाही नाही त्या अटी सहन करायला लागायच्या. लोकप्रिय विषयांवरच लिखाण करायचं, समाजाला अप्रिय विषयांवर लिखाण केलं तर ते खपणार नाही म्हणूनच कोणताही प्रकाशक ते प्रकाशित करणार नाही ही भीती गेली. मला जे आवडतं आणि पटतं ते मी माझ्या ब्लॉगवर लिहीन मग त्याला कोणी वाचक नाही मिळाले तरी बेहत्तर ही एक अत्यंत आवश्यक असलेली कलंदरी लेखकांमध्ये निर्माण झाली. समाजाला न रुचणार्‍या (उदा. नास्तिकता, आदरणीय व्यक्तींच्या कार्याचे मूल्यमापन, समलिंगी संबंध) लेखनालाही प्रसिद्ध करण्याचं धैर्य लेखकांमध्ये आणि संकेतस्थळांच्या संचालकांमध्ये निर्माण झालं. त्यातून पूर्वापार चालत आलेली " मायबाप रसिक वाचक" ही भूमिका नाहीशी झाली. पूर्वीही ही भूमिका प्रामाणिक नव्हतीच, आपली पुस्तके लोकांनी विकत घेउन वाचावीत, आपण वाचकांच्या "गुड बुक्स" मध्ये असावं यासाठी पूर्वीच्या लेखकांनी आणि प्रकाशकांनी वापरलेली ती एक क्लुप्ती होती. आता मी मला जे पटतं ते लिहीन, जर वाचकांना आवडलं तर वाचकांनी माझ्या साईटवर येऊन ते वाचावं अशी भुमिका काही कलंदर लेखकांनी घेतल्यावर पारंपारिक मराठी वाचक भांबावला, क्षणभर संतापलाही. पण त्याला लगेच जुन्या "मायबाप वाचक!" मधला खोटेपणा कळून आला आणि त्याने आपल्या आवडीच्या लेखकांच्या साईटसचे फेव्हरिट्स बनवले आणि वेळोवेळी तो तिथे चक्कर टाकू लागला. प्रकाशकांची सद्दी संपली. उद्या मराठीचं भवितव्य काय ही जी प्रचलित लेखक-प्रकाशकांकडून ओरड ऐकू येते आहे त्याचे मूळ हे आता आपलं कसं होणार या भवितव्याविषयीच्या चिंतेत आहे. आज अजूनही ग्रामीण महाराष्ट्रात यांच्या पुस्तकांची तडाखेबंद विक्री होते आहे. उद्या त्या लोकांच्याही हाती संगणक आणि आंतरजाल गवसलं की आपलं काय होणार या भीतीतून ही ओरड होते आहे....
चौथे म्हणजे अस्सल मराठी माणूस होण्यासाठी महाराष्ट्रात वास्तव्य असण्याची गरज उरली नाही. मराठी मनाशी, महाराष्ट्रातील घटनांशी ज्याला आत्मीयता आहे तो मराठी माणूस ही नवीन व्याख्या रूढ झाली. पूर्वी महाराष्ट्रात रहाणारा पण जेमेतेम एक मराठी वर्तमानपत्र वाचणारा आणि क्वचित एखादे मराठी पुस्तक विकत घेणारा स्थानिक माणूसही अनिवासी मराठी माणसांना सहज हिणवू शकत असे. आता आयटी उद्योगाने बरीच पंचाईत केली आहे. आपण उगाच अनिवासी मराठी लोकांवर टीका करायची आणि आपलीच मुलगी/ मुलगा, भाचे. पुतणे पाश्चात्य देशांत असायचे!! त्यामानाने आमच्या पिढीने खूप सोसलं.!!!! आता ती सोय गेली. एखादा अनिवासी मराठी माणूसही सात-आठ वर्तमानपत्रे रोज वाचून महाराष्ट्रातल्या घटनांशी परिचित असू शकतो. स्थानिक मराठी माणसाप्रेक्षा त्याचे मराठी वाचन अधिक चौफेर असू शकते ही गोष्ट सिद्ध झाली. काही माणसांच्या ही वस्तुस्थिती पचनी पडायला अजून वेळ जातोय पण स्थानिक शहाण्या मराठी माणसांनी ही गोष्ट कधीच मान्य केलीय. भौगोलिक अंतरापेक्षा 'मराठी असणे' ही वृत्ती जास्त महत्त्वाची ठरते आहे. त्यातूनच मराठी साहित्यसंमेलन बे-एरियात भरवण्यासारखे प्रस्ताव पुढे येत आहेत.......
या सर्व बदलांचा भविष्यातील मराठी साहित्यावर काय प्रभाव पडेल? विज्ञान आणि तंत्रज्ञान इतक्या वेगाने पुढे धावत आहे की भविष्याबद्दल कल्पना करणंही कठीण आहे. एक म्हणजे जसजशी संगणक क्रांती समाजाच्या तळागाळापर्यंत पोहोचत जाईल तसतसे छापील साहित्याचे महत्त्व कमी होत जाईल. छापील साहित्यावर विसंबून रहाणारी आज वयस्कर असलेली पिढी जसजशी काळाच्या पडद्याआड अस्तंगत होत जाईल आणि नवी आंतरजालावर वावरणारी पिढी निर्माण होईल तसतसे कागदावरच्या पुस्तकांचे प्रमाण कमीकमी होत जाईल. थोडक्यात प्रकाशक ही संस्था नामशेष होत जाईल. कागदविहीन साहित्य (पेपरलेस लिटरेचर!) ही नवी संकल्पना रूढ होईल. मराठी माणसांना निरनिराळ्या विषयांवरचे त्यांच्या आवडीचे लिखाण वाचायला मिळेल. मी आता "किर्लोस्करचा' दिवाळी अंक विकत घेतलाय त्यामुळे मला आता त्यातल्या आवडत नसलेल्या कविता आणि लेखही वाचायलाच लागतायत ही अगतिकता संपेल. मराठी मासिकांना जर जगायचे असेल तर त्यांना त्यांच्या अंकांच्या इ-आवॄत्या काढायलाच लागतील. लोकप्रभासारख्या साप्ताहिकांनी ही सुरवात आता केलीच आहे. वाचकांनाही आपल्याला आवडीच्या लेखकांचे नवीन लिखाण त्यांच्या साईटवर जाउन मोफत वाचायची मुभा मिळेल. लेखकांना प्रकाशकाच्या मेहेरबानीवर अवलंबून न राहता त्यांच्या मनातील विषयांवर लिहायची मोकळीक मिळेल. प्रचलित नसलेले अनेक विषय लिखाणात येतील. मराठीची दिवसेंदिवस दुर्दशा होतेय असा जो काही हितसंबंधी लोकांनी चालवलेला धोशा आहे त्यातला फोलपणा उघडकीस येईल. मराठी साहित्यसंमेलने महाराष्ट्राखेरीज अन्यत्रही होऊ लागतील. आर्ट्सखेरीज सायन्स आणि कॉमर्सचेही लोक लेखक बनल्याने मराठीत नव्या कल्पना, नवे शब्दप्रयोग रूढ होतील. मराठी भाषा आणि मराठी साहित्य अधिक सकस व समॄद्ध बनेल. केवळ महाराष्ट्रातलाच नव्हे तर सर्व जगभर पसरलेला समस्त मराठी समाज एकमुखाने गर्जेल!
येळकोट येळकोट, जय मल्हार!
आई अंबाबाईचा, उदो उदो!!
हर हर हर हर महादेऽऽव!!!
स्मरण!
तुझी आठवण मला आता, सारखी काही येत नाही
डोळे भरणं दूर राहो, श्वासही अडकत नाही...
पावसात भिजतो, ताप येतो, मुकाट गोळ्या खातो मी,
तुझ्या गरम लापशीचं स्वप्नसुद्धा पडत नाही....
शाल पांघरून देखील तुझी माया काही मिळत नाही,
अनेक वर्षे झाली आता काळरात्र आठवत नाही...
संसार आहे माझा आता, बाबा नि भावंडं ही
पण आई, तुझ्या नसण्यानं, पोरकेपण जात नाही....
एकटं एकटं वाटतं पण, तू नेहमीच आठवत नाहीस
विसरलो नाही तुला पण बाकी खरंच काही नाही.......
बाकी खरंऽऽच काही नाही गं......
(फुलवा यांच्या "बाकी खरंच काही नाही" या कवितेवरून सुचलेलं हे मुक्तक....)
डोळे भरणं दूर राहो, श्वासही अडकत नाही...
पावसात भिजतो, ताप येतो, मुकाट गोळ्या खातो मी,
तुझ्या गरम लापशीचं स्वप्नसुद्धा पडत नाही....
शाल पांघरून देखील तुझी माया काही मिळत नाही,
अनेक वर्षे झाली आता काळरात्र आठवत नाही...
संसार आहे माझा आता, बाबा नि भावंडं ही
पण आई, तुझ्या नसण्यानं, पोरकेपण जात नाही....
एकटं एकटं वाटतं पण, तू नेहमीच आठवत नाहीस
विसरलो नाही तुला पण बाकी खरंच काही नाही.......
बाकी खरंऽऽच काही नाही गं......
(फुलवा यांच्या "बाकी खरंच काही नाही" या कवितेवरून सुचलेलं हे मुक्तक....)
Sunday, July 27, 2008
जॉर्ज कॉल्डवेल - भाग ३
(पूर्वसूत्रः असं शिकता शिकता चार महिने कसे उलटले ते आम्हाला समजलंही नाही.... आणि दुसरा कसला विचार करायला जॉर्जने आम्हाला अवसर तरी कुठे ठेवला होता म्हणा!!
आणि मग एकदा ती वेळ आली....... काळरात्रीची भयाण वेळ.........)
आमच्या अंतिम परीक्षेचा दिवस येऊन ठेपला. खरं तर परीक्षा दुपारी बारा वाजता होती. आम्ही परीक्षेच्या हॉलमध्ये जाऊन बसलो होतो पण जॉर्जचा पत्ताच नव्हता.......
एक वाजता जॉर्ज उगवला. आमची नाराजी जाणून म्हणाला,
"मला माहीत आहे की मला यायला उशीर झालाय! पण तुम्ही काळजी करु नका. मी तुम्हाला अगदी भरपूर वेळ देणार आहे. असं बघा, मला हा पेपर सोडवायला तीन तास लागतील. आत्ता वाजलाय एक. मी तुम्हाला पाच तास, अगदी संध्याकाळी सहा वाजेपर्यंत वेळ देतो. मग तर झालं समाधान!"
आमचं समाधान व्हायच्याऐवजी पोटात खड्डा पडला. स्वतः जॉर्जला सोडवायलाच तीन तास लागणार म्हणजे तो पेपर किती कठीण असेल!!! प्रश्नपत्रिका वाचल्यावर आमची ती भीती खरी ठरली.....
जॉर्ज प्रश्नपत्रिका वाटून तिथून निघून गेला. पुढले पाच तास आम्ही त्या पेपराशी झुंजत होतो....
आम्ही म्हणजे सर्व इंटरनॅशनल विद्यार्थी!!! अमेरिकन पोरं-पोरी पहिल्या एका तासातच हताश होऊन पेपर फेकून निघून गेली होती......
त्यांनी बहुदा हा पेपर सोडवण्याऐवजी मॉलमध्ये नोकरी करणं पसंत केलं असावं! हो, त्यांच्यापाशी तो ऑप्शन होता! आमच्यापाशी दुर्दैवाने नव्हता....
सहा वाजून गेले तरी जॉर्ज परत आला नव्हता.....
आमचा पेपरही सोडवून पूर्ण झाला नव्हता....
अखेर रात्री आठ वाजता जॉर्ज उगवला....
"आर यू डन?" त्यानं विचारलं. आम्ही नकारार्थी मान डोलावली...
"ओके, मी तुम्हाला अजून अर्धा तास देतो. त्यानंतर तुमचा पेपर माझ्या ऑफिसच्या दाराच्या फटीतून आत सरकवा", राजा उदार झाला आणि अर्धा तास जास्त दिला.....
पण इथे सात तास झुंजून आमचे मेंदू इतके थकले होते की आणखी अर्ध्या तासात आम्ही काय नवीन उजेड पाडणार होतो? असो. यथावकाश आम्ही आमचे पेपर त्याच्या केबिनमध्ये सरकवून निघून गेलो...
त्या रात्री मला अजिबात झोप आली नाही. काही खायची वासना तर नव्हतीच! माझा पेपर पूर्ण सोडवून झाला नव्हता! माझाच काय पण कोणाचाच!!
आता भवितव्य काय? रात्रभर हेच विचार डोक्यात घोळत होते. या अभ्यासक्रमात आत्तापर्यंत अडिच-तीन वर्षे खर्ची घातलेली होती. मग आता अंतिम फळ काय? काहीच नाही?
आणि आता घरी काय कळवायचं? डिग्री न घेताच परत इंडियाला जायचं? पराभूत होऊन?
नाही, नाही, काहीही झालं तरी असं होऊ देणार नाही मी.....
डोळ्यासमोर एकदम त्या प्रयोगशाळेच्या बाहेर असलेले खड्डे चमकले! म्हणजे जॉर्ज अगदीच थट्टा करत नव्हता तर!!!
अगदी ते खड्डे कोणी वापरले नसतील पण त्या तोडीचा विचार अगदीच कुणा विद्यार्थ्याच्या मनात आलाच नसेल का?
छे, छे, काहीतरीच!!!
मनातले विचार मी झटकून टाकले. बेसिनकडे जाऊन तोंडावर नळाचं गार पाणी मारलं.....
लक्ष दुसरीकडे वेधण्यासाठी म्हणून टीव्ही लावला पण दोनच मिनिटांत वैतागून बंद केला.......
नुसतं पोटातच नव्हे तर सबंध शरीरात काहीतरी डुचमळत होतं.... हिंदकळत होतं...... बाहेर पडण्याची वाट शोधत होतं......
पलंगावर पाय पोटाशी घेऊन पडून राहीलो! अति-तणावाने ओकारी येण्याची वाट पहात.....
त्या रात्री पहाटसुद्धा खूप खूप उशीरा आली.....
दुसर्‍या दिवशी मला संध्याकाळपर्यंत काम होतं. कामात लक्ष नव्हतंच!! माझं काम झाल्यावर रात्री मी डिपार्टमेंटमध्ये जाउन पहातो तर जॉर्जने त्याच्या केबिनच्या दरवाजावर रिझल्ट चिकटवलेला होता. आम्ही पाच-सहा विद्यार्थीच असल्याने आमचे (अपूर्ण!) पेपर तपासायला त्याला एक दिवसही पुरला होता. रिझल्ट म्हणजे काय तर आमची नांवं आणि समोर पास/फेल लावलं होतं. त्याचबरोबर तुम्हाला तुमच्या रिझल्टबद्दल चर्चा करायची असल्यास अपॉइंटमेंटचे टाईम-स्लॉटही दिले होते....
अरे हो, सांगायचं राहिलंच!! मी पास झालो होतो!! कसा ते देवालाच माहीत!!!!
मी, तो चिनी मुलगा आणि ती कोरियन मुलगी एव्हढे पास!! बाकी सगळ्यांची दांडी उडाली होती....
सर्वप्रथम मी काय केलं असेल तर धावतच बाथरूममध्ये गेलो आणि भडाभडा ओकलो......सगळं टेन्शन आता बाहेर पडत होतं.....
माझ्या अपॉइंटमेंटच्या वेळेस मी जॉर्जच्या ऑफिसात गेलो. त्याने माझं स्वागत केलं. समोरच्या खुर्चीवर बसवलं. पास झाल्याबद्दल माझं अभिनंदनही केलं....
"तुला तुझ्या पेपरबद्दल काही प्रश्न विचारायचेत का?" तो मृदुपणे म्हणाला. माझी भीड चेपली.
"नाही म्हणजे मला एकच विचारायचं होतं की तुम्ही या पेपरांमध्ये पास-फेल ठरवतांना काय निकष वापरले?" मी शक्य तितक्या डिप्लोमॅटिकली विचारलं. पण तो जॉर्ज होता, माझ्यासारखे अनेक विद्यार्थी त्याने पचवले होते, माझ्या प्रश्नाचा रोख त्याच्या झट्कन ध्यानी आला....
"तुला असं विचारायचय ना की तुम्हा सर्वांचे पेपर अपूर्ण असूनही तुम्ही तिघं पास का अणि बाकीचे फेल का?"
"जवळ जवळ तसंच"
"असं बघ, हा पेपर इतका कठीण होता की मलाही सर्व प्रश्नांची अचूक उत्तरं आली नसती! मी तुम्हाला शिकवल्यापैकी काहीच इथे डायरेक्टली विचारलेलं नाहीये. पण तुम्ही वर्गात जे शिकलांत त्याचा वापर करून, एप्लीकेशन करून हा पेपर सोडवायचा तुमचा प्रयत्न किती सफल होतोय ते मला बघायचं होतं. उद्या तुम्ही बाहेरच्या जगात जाल तेंव्हा तुम्हाला आपापल्या क्षेत्रामध्ये या ज्ञानाचा वापर करून प्रश्न सोडवावे लागतील. नुसतं शिकण्याला महत्त्व नाही, त्या ज्ञानाच्या ऍप्लीकेशनला महत्त्व आहे."
"पण जॉर्ज, मग आता या फेल झालेल्या लोकांचं काय?" जणु काही मी त्यांचा वकील!!
माझ्याकडे तीक्ष्ण नजरेने पहात जॉर्ज उद्गारला, "वेल! मॅन प्रोपोझेस ऍन्ड जॉर्ज डिस्पोझेस!! त्यांनी पुन्हा प्रयत्न करावा! विद्यार्थी जोपर्यंत माझ्या दृष्टीने तयार होत नाही तोपर्यंत मी त्याला पास करणार नाही. आणि मला टेन्यूर असल्याने याबाबतीत कोणीही माझं काहीही वाकडं करू शकत नाही."
मी गप्प राहिलो. ते पाहून जॉर्जच म्हणाला, "बरं आणखी काही प्रश्न?"
"फक्त एकच!" आता मी पास झाल्यामुळे तो माझं तसं काही बिघडवणार नाही अशी खात्री वाटल्याने मी विचारलं,
"तुम्हाला राग येणार नसेल तर विचारतो. तुम्ही विद्यार्थ्यांना स्वतःला 'जॉर्ज' असं संबोधायला का भाग पाडता? तुमच्याकडे डॉक्टरेट आहे, तुमचा इतक्या वर्षांचा अनुभव आहे, इतकी पब्लिकेशन्स आहेत, प्रचंड नॉलेज आहे, काय बिघडलं आम्ही तुम्हाला प्रोफेसर म्हटलं तर?"
मला वाटलं आता तो मला काहीतरी फेकून मारणार. पण जॉर्ज माझ्याकडे बघत राहिला.... मग शांतपणे म्हणाला....
"तू म्हणतोस ते सगळं खरं आहे. वरील सर्व गोष्टी माझ्याकडे आहेत. येस, आय टीच केमेस्ट्री, आय डू रीसर्च इन केमेस्ट्री, आय पब्लिश इन केमेस्ट्री!!! बट आय कॅन नॉट प्रोफेस ऑन केमेस्ट्री,.......यट! माझ्यामध्ये अजून तरी प्रोफेसिंगची, प्रयोग करण्याची जरूर न भासता माझी मतं अचूकतेने जाहीर करण्याची क्षमता आली नाहीये. जेंव्हा ती क्षमता येईल तेंव्हा मी जरूर स्वतःला प्रोफेसर म्हणवून घेईन. पण तोपर्यंत स्वतःला तसं म्हणवुन घेणं ही मी माझ्या प्रोफेशनल प्राईडशी केलेली प्रतारणा ठरेल!! मी ते कधीच सहन करू शकणार नाही...."
मी आ वासुन त्याच्याकडे बघतच राहिलो....
एक साठीच्या घरातला, स्वत:च्या विषयातली अंतिम पदवी असलेला, आपल्या व्यवसायाचा चाळीस वर्षांहून जास्त अनुभव असलेला, स्वत:चं केमिस्ट्रीमध्ये संशोधन अनेकवेळेला प्रसिद्ध केलेला हा शास्त्रज्ञ, हा प्रकांडपंडित, हा ज्ञानाचा हिमालय, मला सांगत होता की अजून मी प्रोफेसर झालेलो नाही....
का? तर माझा विषय प्रोफेस करायची क्षमता माझ्या अंगी अजुन आलेली नाही.....
मी काही न बोलता चट्कन उठुन त्याच्या बुटाला हात लावून नमस्कार केला....
"यू इमोशनल इंडियन्स!!!" मी अश्या प्रकारे व्यक्त केलेला आदर कसा स्वीकारावा हे न कळून तो गुरगुरला,
"नाऊ गो! गेट आउट ऑफ माय ऑफिस, समोसा!! टेक युवर करीयर सिरियसली!!! द होल वर्ल्ड इज वेटिंग फॉर यू!! मेक मी प्राऊड, माय सन!!!"
(संपूर्ण)
आणि मग एकदा ती वेळ आली....... काळरात्रीची भयाण वेळ.........)
आमच्या अंतिम परीक्षेचा दिवस येऊन ठेपला. खरं तर परीक्षा दुपारी बारा वाजता होती. आम्ही परीक्षेच्या हॉलमध्ये जाऊन बसलो होतो पण जॉर्जचा पत्ताच नव्हता.......
एक वाजता जॉर्ज उगवला. आमची नाराजी जाणून म्हणाला,
"मला माहीत आहे की मला यायला उशीर झालाय! पण तुम्ही काळजी करु नका. मी तुम्हाला अगदी भरपूर वेळ देणार आहे. असं बघा, मला हा पेपर सोडवायला तीन तास लागतील. आत्ता वाजलाय एक. मी तुम्हाला पाच तास, अगदी संध्याकाळी सहा वाजेपर्यंत वेळ देतो. मग तर झालं समाधान!"
आमचं समाधान व्हायच्याऐवजी पोटात खड्डा पडला. स्वतः जॉर्जला सोडवायलाच तीन तास लागणार म्हणजे तो पेपर किती कठीण असेल!!! प्रश्नपत्रिका वाचल्यावर आमची ती भीती खरी ठरली.....
जॉर्ज प्रश्नपत्रिका वाटून तिथून निघून गेला. पुढले पाच तास आम्ही त्या पेपराशी झुंजत होतो....
आम्ही म्हणजे सर्व इंटरनॅशनल विद्यार्थी!!! अमेरिकन पोरं-पोरी पहिल्या एका तासातच हताश होऊन पेपर फेकून निघून गेली होती......
त्यांनी बहुदा हा पेपर सोडवण्याऐवजी मॉलमध्ये नोकरी करणं पसंत केलं असावं! हो, त्यांच्यापाशी तो ऑप्शन होता! आमच्यापाशी दुर्दैवाने नव्हता....
सहा वाजून गेले तरी जॉर्ज परत आला नव्हता.....
आमचा पेपरही सोडवून पूर्ण झाला नव्हता....
अखेर रात्री आठ वाजता जॉर्ज उगवला....
"आर यू डन?" त्यानं विचारलं. आम्ही नकारार्थी मान डोलावली...
"ओके, मी तुम्हाला अजून अर्धा तास देतो. त्यानंतर तुमचा पेपर माझ्या ऑफिसच्या दाराच्या फटीतून आत सरकवा", राजा उदार झाला आणि अर्धा तास जास्त दिला.....
पण इथे सात तास झुंजून आमचे मेंदू इतके थकले होते की आणखी अर्ध्या तासात आम्ही काय नवीन उजेड पाडणार होतो? असो. यथावकाश आम्ही आमचे पेपर त्याच्या केबिनमध्ये सरकवून निघून गेलो...
त्या रात्री मला अजिबात झोप आली नाही. काही खायची वासना तर नव्हतीच! माझा पेपर पूर्ण सोडवून झाला नव्हता! माझाच काय पण कोणाचाच!!
आता भवितव्य काय? रात्रभर हेच विचार डोक्यात घोळत होते. या अभ्यासक्रमात आत्तापर्यंत अडिच-तीन वर्षे खर्ची घातलेली होती. मग आता अंतिम फळ काय? काहीच नाही?
आणि आता घरी काय कळवायचं? डिग्री न घेताच परत इंडियाला जायचं? पराभूत होऊन?
नाही, नाही, काहीही झालं तरी असं होऊ देणार नाही मी.....
डोळ्यासमोर एकदम त्या प्रयोगशाळेच्या बाहेर असलेले खड्डे चमकले! म्हणजे जॉर्ज अगदीच थट्टा करत नव्हता तर!!!
अगदी ते खड्डे कोणी वापरले नसतील पण त्या तोडीचा विचार अगदीच कुणा विद्यार्थ्याच्या मनात आलाच नसेल का?
छे, छे, काहीतरीच!!!
मनातले विचार मी झटकून टाकले. बेसिनकडे जाऊन तोंडावर नळाचं गार पाणी मारलं.....
लक्ष दुसरीकडे वेधण्यासाठी म्हणून टीव्ही लावला पण दोनच मिनिटांत वैतागून बंद केला.......
नुसतं पोटातच नव्हे तर सबंध शरीरात काहीतरी डुचमळत होतं.... हिंदकळत होतं...... बाहेर पडण्याची वाट शोधत होतं......
पलंगावर पाय पोटाशी घेऊन पडून राहीलो! अति-तणावाने ओकारी येण्याची वाट पहात.....
त्या रात्री पहाटसुद्धा खूप खूप उशीरा आली.....
दुसर्‍या दिवशी मला संध्याकाळपर्यंत काम होतं. कामात लक्ष नव्हतंच!! माझं काम झाल्यावर रात्री मी डिपार्टमेंटमध्ये जाउन पहातो तर जॉर्जने त्याच्या केबिनच्या दरवाजावर रिझल्ट चिकटवलेला होता. आम्ही पाच-सहा विद्यार्थीच असल्याने आमचे (अपूर्ण!) पेपर तपासायला त्याला एक दिवसही पुरला होता. रिझल्ट म्हणजे काय तर आमची नांवं आणि समोर पास/फेल लावलं होतं. त्याचबरोबर तुम्हाला तुमच्या रिझल्टबद्दल चर्चा करायची असल्यास अपॉइंटमेंटचे टाईम-स्लॉटही दिले होते....
अरे हो, सांगायचं राहिलंच!! मी पास झालो होतो!! कसा ते देवालाच माहीत!!!!
मी, तो चिनी मुलगा आणि ती कोरियन मुलगी एव्हढे पास!! बाकी सगळ्यांची दांडी उडाली होती....
सर्वप्रथम मी काय केलं असेल तर धावतच बाथरूममध्ये गेलो आणि भडाभडा ओकलो......सगळं टेन्शन आता बाहेर पडत होतं.....
माझ्या अपॉइंटमेंटच्या वेळेस मी जॉर्जच्या ऑफिसात गेलो. त्याने माझं स्वागत केलं. समोरच्या खुर्चीवर बसवलं. पास झाल्याबद्दल माझं अभिनंदनही केलं....
"तुला तुझ्या पेपरबद्दल काही प्रश्न विचारायचेत का?" तो मृदुपणे म्हणाला. माझी भीड चेपली.
"नाही म्हणजे मला एकच विचारायचं होतं की तुम्ही या पेपरांमध्ये पास-फेल ठरवतांना काय निकष वापरले?" मी शक्य तितक्या डिप्लोमॅटिकली विचारलं. पण तो जॉर्ज होता, माझ्यासारखे अनेक विद्यार्थी त्याने पचवले होते, माझ्या प्रश्नाचा रोख त्याच्या झट्कन ध्यानी आला....
"तुला असं विचारायचय ना की तुम्हा सर्वांचे पेपर अपूर्ण असूनही तुम्ही तिघं पास का अणि बाकीचे फेल का?"
"जवळ जवळ तसंच"
"असं बघ, हा पेपर इतका कठीण होता की मलाही सर्व प्रश्नांची अचूक उत्तरं आली नसती! मी तुम्हाला शिकवल्यापैकी काहीच इथे डायरेक्टली विचारलेलं नाहीये. पण तुम्ही वर्गात जे शिकलांत त्याचा वापर करून, एप्लीकेशन करून हा पेपर सोडवायचा तुमचा प्रयत्न किती सफल होतोय ते मला बघायचं होतं. उद्या तुम्ही बाहेरच्या जगात जाल तेंव्हा तुम्हाला आपापल्या क्षेत्रामध्ये या ज्ञानाचा वापर करून प्रश्न सोडवावे लागतील. नुसतं शिकण्याला महत्त्व नाही, त्या ज्ञानाच्या ऍप्लीकेशनला महत्त्व आहे."
"पण जॉर्ज, मग आता या फेल झालेल्या लोकांचं काय?" जणु काही मी त्यांचा वकील!!
माझ्याकडे तीक्ष्ण नजरेने पहात जॉर्ज उद्गारला, "वेल! मॅन प्रोपोझेस ऍन्ड जॉर्ज डिस्पोझेस!! त्यांनी पुन्हा प्रयत्न करावा! विद्यार्थी जोपर्यंत माझ्या दृष्टीने तयार होत नाही तोपर्यंत मी त्याला पास करणार नाही. आणि मला टेन्यूर असल्याने याबाबतीत कोणीही माझं काहीही वाकडं करू शकत नाही."
मी गप्प राहिलो. ते पाहून जॉर्जच म्हणाला, "बरं आणखी काही प्रश्न?"
"फक्त एकच!" आता मी पास झाल्यामुळे तो माझं तसं काही बिघडवणार नाही अशी खात्री वाटल्याने मी विचारलं,
"तुम्हाला राग येणार नसेल तर विचारतो. तुम्ही विद्यार्थ्यांना स्वतःला 'जॉर्ज' असं संबोधायला का भाग पाडता? तुमच्याकडे डॉक्टरेट आहे, तुमचा इतक्या वर्षांचा अनुभव आहे, इतकी पब्लिकेशन्स आहेत, प्रचंड नॉलेज आहे, काय बिघडलं आम्ही तुम्हाला प्रोफेसर म्हटलं तर?"
मला वाटलं आता तो मला काहीतरी फेकून मारणार. पण जॉर्ज माझ्याकडे बघत राहिला.... मग शांतपणे म्हणाला....
"तू म्हणतोस ते सगळं खरं आहे. वरील सर्व गोष्टी माझ्याकडे आहेत. येस, आय टीच केमेस्ट्री, आय डू रीसर्च इन केमेस्ट्री, आय पब्लिश इन केमेस्ट्री!!! बट आय कॅन नॉट प्रोफेस ऑन केमेस्ट्री,.......यट! माझ्यामध्ये अजून तरी प्रोफेसिंगची, प्रयोग करण्याची जरूर न भासता माझी मतं अचूकतेने जाहीर करण्याची क्षमता आली नाहीये. जेंव्हा ती क्षमता येईल तेंव्हा मी जरूर स्वतःला प्रोफेसर म्हणवून घेईन. पण तोपर्यंत स्वतःला तसं म्हणवुन घेणं ही मी माझ्या प्रोफेशनल प्राईडशी केलेली प्रतारणा ठरेल!! मी ते कधीच सहन करू शकणार नाही...."
मी आ वासुन त्याच्याकडे बघतच राहिलो....
एक साठीच्या घरातला, स्वत:च्या विषयातली अंतिम पदवी असलेला, आपल्या व्यवसायाचा चाळीस वर्षांहून जास्त अनुभव असलेला, स्वत:चं केमिस्ट्रीमध्ये संशोधन अनेकवेळेला प्रसिद्ध केलेला हा शास्त्रज्ञ, हा प्रकांडपंडित, हा ज्ञानाचा हिमालय, मला सांगत होता की अजून मी प्रोफेसर झालेलो नाही....
का? तर माझा विषय प्रोफेस करायची क्षमता माझ्या अंगी अजुन आलेली नाही.....
मी काही न बोलता चट्कन उठुन त्याच्या बुटाला हात लावून नमस्कार केला....
"यू इमोशनल इंडियन्स!!!" मी अश्या प्रकारे व्यक्त केलेला आदर कसा स्वीकारावा हे न कळून तो गुरगुरला,
"नाऊ गो! गेट आउट ऑफ माय ऑफिस, समोसा!! टेक युवर करीयर सिरियसली!!! द होल वर्ल्ड इज वेटिंग फॉर यू!! मेक मी प्राऊड, माय सन!!!"
(संपूर्ण)
Friday, July 25, 2008
जॉर्ज कॉल्डवेल - भाग २
(पूर्वसूत्रः शेवटी ही लढाई मला एकट्यालाच लढावी लागणार हे निश्चित झालं! देवनारच्या खाटिकखान्यात पाऊल टाकणार्‍या बोकडाइतक्याच उत्साहाने मी दुसर्‍या दिवशी वर्गात प्रवेश केला....)
आज वर्गात जरा आधीच जाऊन पोहोचलो. बाकीच्या विद्यार्थ्यांच्या ओळखी करून घेतल्या. दोन गोर्‍या अमेरिकन मुली, दोन मुलगे, एक कोरीयन मुलगी, एक बार्बाडोसची मुलगी आणि एक चिनी मुलगा- एक मुलगी आणि मी! बस्स, संपली वर्गाची लोकसंख्या!! आम्ही एकमेकांची चौकशी करत होतो. कालच्या अनुभवावर हलक्या आवाजात बोलत होतो. आता आपल्यालाच एकमेकांना कसं सांभाळून घ्यावं लागणार आहे याबाबत एकमतास येत होतो.....
इतक्यात जॉर्ज वर्गात शिरला.....
आज त्याच्या हातात काहीही नव्हतं....
जॉर्ज सरळ स्टेजवर गेला आणि एकही शब्द न बोलता आपल्या खिश्यातून खडू काढून त्याने फळ्यावर लिहायला सुरुवात केली.....
फळ्यावर एका ऑरगॅनिक रेणूचे स्ट्रक्चर (आकॄतीबंध) तो काढीत होता. रेणू खूप कॉम्प्लेक्स होता. जसजसा तो आकृती काढत होता तसतशी त्या रेणूची मला हळूहळू ओळख पटत होती.....
त्याचे लिहून झाल्यावर त्याने वर्गाकडे तोंड केलं आणि त्याच्या घनगंभीर आवाजात प्रश्न विचारला,
"डू यू नो व्हॉट धिस इज?"
कुणीच काही बोललं नाही....
त्याची नजर सगळ्या वर्गावरून फिरत शेवटी माझ्यावर स्थिर झाली. मला बारकाईने निरखू लागली, माझं अंग कसल्यातरी अनामिक दडपणाने आकसून गेलं......
"सो मिस्टर समोसा! कॅन यू टेल मी व्हॉट आय हॅव ड्रॉन हियर?" भारतीय असलेल्या माझं नवीन नामकरण झालं होतं.....
"टॅक्सॉल! इट इज द स्ट्रक्चर फॉर टॅक्सॉल!!" मी कसंबसं उत्तर दिलं.
"करेक्ट! नाऊ मिस बहामा-ममा," त्या बार्बाडोसच्या मुलीकडे बघत तो म्हणाला, "डू यू नो व्हाय टॅक्सॉल इज इंपॉरटंट?"
तिने नकारार्थी मान हलवली. पुन्हा त्याचा मोर्चा माझ्याकडे वळला,
"समोसा, टेल हर....." मला जर टॅक्सॉलचं स्ट्रक्चर माहिती आहे तर त्याचं महत्वही माहिती असणार हे अचूक जाणून त्यानं मला आज्ञा केली.
"ते काही प्रकारच्या कॅन्सरवर औषध ठरू शकतं!", मी.
"करेक्ट!! तेंव्हा असं बघ बहामा-ममा," परत तिच्यावर जॉर्जचं शरसंधान चालू झालं, "तू जेंव्हा वयस्कर होशील ना आणि आयुष्यभर बार्बाडोसची रम अतीप्रमाणात प्याल्यामुळे तुला जेंव्हा विविध प्रकारचे कॅन्सर होतील ना, तेंव्हा त्यातले काही प्रकारचे कॅन्सर हे औषध वापरून कदाचित बरे होऊ शकतील!!!"
मी हळूच तिच्याकडे पाहिलं. अपमानामुळे आणि रागामुळे डोळ्यात उभं रहाणारं पाणी थोपवायचा ती बिचारी आटोकाट प्रयत्न करत होती.......
जॉर्जला त्याचं सोयरंसुतक नव्हतं. आता त्याने सर्व वर्गाला उद्देशून बोलायला सुरुवात केली....
"हा रेणू औषधीदृष्ट्या महत्त्वाचा तर आहेच पण गंमत अशी आहे की हा फक्त नैसर्गिक स्त्रोतांपासून वेगळा काढण्यातच आत्तापर्यंत मानवाला यश मिळालंय. प्रयोगशाळेत कॄत्रिमरित्या हा रेणू बनवायचे खूप प्रयत्न झाले. त्यातील काही थोड्याफार प्रमाणात यशस्वीही झाले पण ते सर्व सिंथेसिस इतके गुंतागुंतीचे आहेत की ते फक्त लॅबस्केलवरच करता येऊ शकतात, प्लांटस्केलवर नाही. त्यामुळे या रेणूचं मास प्रॉडक्शन सध्या अशक्य आहे. आज आपण या रेणूचा सिंथेसिस अभ्यासणार आहोत!"
त्यानंतर जॉर्ज अखंड शिकवत होता. बोलत होता, फळ्यावर लिहीत होता. समोर पुस्तक नाही, स्वतःच्या नोट्स नाहीत! त्याच्या डोक्यातून झरझर झरझर विचार येत होते......
त्याने प्रथम तो गुंतागुंतीचा रेणू मेकॅनोचे तुकडे वेगळे करावेत तसा तुकड्या-तुकड्यात विभागून दाखवला (रेट्रो-सिंथेसिस). आता, रेणू आपल्या मनाप्रमाणे वाटेल तसा कुठेही तोडता येत नाही, त्याचे काही नियम आहेत. त्याच्या अंतर्गत ऊर्जेचं वितरण लक्षात घ्यावं लागतं नाहीतर रेणू अनस्टेबल बनतो. जॉर्ज तर फळ्यावर भराभर आणि अचूक लिहीत सुटला होता. हां, मात्र त्याच्या लिखाणात कुठेहि एक वाक्य तर काय पण एक इंग्रजी शब्दही नव्हता! सगळी एकामागून एक स्ट्रक्चर्स!!!
इथे एक गोष्ट स्पष्ट केली पाहिजे. सिंथेटिक ऑरगॅनिक केमिस्ट्रीमध्ये वाक्यांना फारसं महत्त्व नसतं, महत्वाची असतात ती स्ट्रक्चर्स (रेणूंचे आकृतीबंध), ते बनवण्याच्या क्रिया, आणि त्यासाठी लागणारे विविध रीएजन्टस!! तुमच्यापैकी जे सायन्सवाले असतील त्यांना कल्पना असेल. जे सायन्सवाले नसतील त्यांनी आपल्या आसपासच्या कुणातरी बारावी सायन्सला असलेल्या विद्यार्थ्याचं पुस्तक जरूर पहावं! मात्र एक लक्षात घ्या की तो ऑरगॅनिक केमिस्ट्रीचा पहिला (१०१) कोर्स!! नुसती तोंडओळख!!! त्या पुस्तकाला जर बारीक-बारीक होत जाणार्‍या नऊ चाळण्या लावून जर त्यातून सर्व इंग्रजी शब्द जर चाळून काढून फेकून दिले आणि सर्व स्ट्रक्चर्स मात्र जर अधिकाधिक गुंतागुंतीची करत नेली जर जे तयार होईल ते ९०१ लेव्हलचं ऑरगॅनिक केमिस्ट्रीचं पुस्तक! ती एक वेगळीच सांकेतिक भाषा आहे, चकल्या-कडबोळ्यांनी बनलेली!!
टॅक्सॉलचा तो महाकाय रेणू जॉर्जने अनेक छोट्या-छोट्या रेणूंमध्ये सोडवून दाखवला. त्यानंतर विविध प्रकारचे रिएजंटस वापरुन ते छोटे तुकडे कसे बनवता येतील आणि एकमेकांशी कसे जुळवता येतील त्यावर विवेचन केलं. आम्ही भान हरपून बघत आणि ऐकत होतो! हो, अगदी बहामा-ममा सुद्धा सर्व अपमान विसरून गुंगून गेली होती.....
किरर्र्र्र्र्र्र्र्र्र्र्र्र्र्र्र्र्र्र्र्र्र्र्र्र्र्र!!!!!!
तास संपल्याच्या बेलने आम्हाला जाग आणली. पन्नास मिनिटं कशी गेली हे कळलंसुद्धा नव्हतं!!! जॉर्जने हातातला खडू परत खिशात टाकला आणि एकही शब्द न बोलता तो वर्गाबाहेर पडला.....
आम्ही सगळे तिथेच खिळून राहिलो. एक गोष्ट सर्वांना आता न सांगता स्पष्ट झाली होती.
हा विषय शिकवायची जॉर्जची हातोटी असामान्य होती. त्याचं विषयाचं ज्ञान बिनतोड आणि अतिशय उच्च दर्जाचं होतं. नाहीतर असा एक क्लिष्ट विषय शिकवतांना वर्गाचं भान हरपून दाखवणं ही सामान्य गोष्ट नव्हती. पुढ्यात बसलेले विद्यार्थीही काही गणेगंपे नव्हते. आम्ही सर्वांनी हा विषय यापूर्वी सलग पाच-सहा वर्षे अभ्यासलेला होता. काहींनी त्यावर स्वतंत्र लिखाणही प्रसिद्ध केलेलं होतं. असाच कुणी लेचापेचा प्रोफेसर असता तर आम्ही त्याला केंव्हाच फाडून खाल्ला असता!! केमिस्ट्री डिपार्ट्मेंटने हा अंतिम वर्ग जॉर्जला शिकवायला उगीचच दिलेला नव्हता, कदाचित त्याची सर्व दादागिरी सहन करूनसुद्धा!!!
आता त्याचा तास मी काही केल्या चुकवत नव्हतो. धावत-पळत, कधीकधी तर नोकरीवरून सुटल्यासुटल्या भुकेल्या पोटी जाउन वर्गात बसत होतो. जॉर्जच्या शिकवण्याच्या स्टाईलने तशी भूलच आम्हा सर्वांवर घातली होती.....
एकदा तर कमालच झाली. त्या दिवशी सबंध दिवसभर पावसाची रीघ लागली होती. दुपारी तर वादळी वार्‍याचं फोरकास्ट होतं. कामावरून सुटल्यावर युनिव्हर्सिटीची कॅम्पस बस पकडून वर्गात यायला मला जरा उशीरच झाला. अपराधीपणे "सॉरी, सॉरी" पुटपुटत मी वर्गात शिरलो आणि अंगावरचे पाण्याचे थेंब पुसत आता उशीरा आल्याबद्द्ल जॉर्ज मला कसा आणि किती सोलून काढतोय याची प्रतिक्षा करत राहिलो....
पण आज त्याचा मूड वेगळा होता....
"वेलकम मिस्टर इंडिया!" त्यानं माझं स्वागत केलं. आज मी समोसा नव्हतो. मग सगळ्या वर्गाकडे बघून तो म्हणाला,
"बघा, मी सांगितलं नव्हतं तुम्हाला, कितीही पाऊस पडला तरी हा येणारच म्हणून! अरे पावसाची भीती तुम्हाआम्हाला! तो तर लहानपणापासून मान्सूनचा वर्षाव सहन करत वाढलाय!!" म्हटलं तर विनोद, म्हटली तर चेष्टा. मी गप्प राहिलो.
"पण खरंच! जेंव्हा मान्सूनचा बेफाट पाऊस कोसळतो तेंव्हा तुम्ही लोकं काय करता?" त्या अमेरिकन चिमणीने खरंतर मला प्रश्न विचारला होता, पण उत्तर मात्र दिलं जॉर्जने....
"अगं त्यात अवघड काही नाही! जेंव्हा असा खूप पाऊस पडतो तेंव्हा हे लोक त्यांच्या पाळीव हत्तीच्या पोटाखाली जाऊन दडून बसतात! मग वरून कितीही पाऊस पडला तरी चिंता नाही. काय खरं की नाही मिस्टर इंडिया?" चेहरा विलक्षण मिश्किल करून जॉर्ज वदला. हे ऐकुन मलाही हसू आवरलं नाही.
"अगदी खरं!" मी दुजोरा दिला....
"नाऊ बॅक टू बिझनेस" असं म्हणून त्याने शिकवायला सुरवात केली. कुठली तरी क्लिष्ट रासायनिक अभिक्रिया होती. शिकवता-शिकवता मध्येच थांबला....
"आता जर मी या अशा स्टेप्स घेतल्या तर याच्या पुढची स्टेप काय येईल?" त्यानं वर्गाला प्रश्न केला.
हा सिंथेसिस यापूर्वी जगात कोणीच फारसा केलेला नसल्याने त्याच्या प्रश्नाचं उत्तर देणं कठीण होतं. आम्ही कोणीच हात वर केला नाही. मी तर खिडकीबाहेर नजर लावली. आभाळ काळ्याशार ढगांनी खूप अंधारून आलं होतं. आता कधीही जोराचं वादळ होणार अशी लक्षणं दिसत होती.
"सो कॅन यू गिव्ह मी ऍन आन्सर?", जॉर्जने त्या दोनापैकी एका अमेरिकन विद्यार्थ्याला विचारलं. त्यानं नकारार्थी मान हलवली....
"नुसतं डोकं हलवू नकोस, उठून उभा रहा! जरा ताजं रक्त वाहू दे तुझ्या मेंदूपर्यंत!!" जॉर्ज.
तो मुलगा गुपचूप उभा राहिला....
"आता सांग!" तो मुलगा गप्प...
"नांव काय तुझं?" नेहमी आम्हाला टोपणनावांने हाक मारणार्‍या जॉर्जला आमची खरी नांवं माहीती असायची गरजच नव्हती.
"जॉन" तो मुलगा म्हणाला.
"गुड! जॉन, घाबरू नकोस! इकडे ये" जॉन स्टेजवर गेला. त्याच्या हातात आपला खडू देत जॉर्ज म्हणाला,
"डोन्ट वरी! टेक धिस चॉक ऑफ सुप्रीम विझडम फ्रॉम मी!! ऍन्ड नाऊ राईट डाऊन द नेक्स्ट स्टेप!!!"
आम्ही सगळे त्या "चॉक ऑफ सुप्रीम विझडम" वर हसू दाबत आता जॉन काय करतो ते पाहू लागलो.....
जॉन काय करणार, कपाळ? त्याला बिचार्‍याला पुढची स्टेप माहितीच नव्हती. जॉर्जने खूपच दबाव आणला म्हणून त्याने फळ्यावर काहीतरी खरडलं. ते अर्थातच साफ चूकीचं होतं......
आम्ही सगळे श्वास रोखुन जॉर्ज या बिचार्‍या पोराचं आता काय करतो ते बघू लागलो. इतक्यात.......
कडाडऽऽऽ काऽड काऽऽड!!!!
बाहेर लख्खकन वीज चमकली आणि पाठोपाठ कानठाळ्या बसवणारा कडकडाट झाला........
आम्ही सगळेच दचकलो......
जॉर्ज स्थिर नजरेने जॉनकडे पहात होता.....
"डॅम्न यू, जॉन!!" जॉर्ज खिडकीकडे हात करत पण नजर जॉनवरच रोखून ठेवत त्याच्या खोल आणि धीरगंभीर आवाजात उद्गारला, "फरगेट मी, जॉन! बट इव्हन द गॉड हिमसेल्फ डज नॉट ऍप्रूव्ह युवर आन्सर!!!"
वर्गात हास्याचा कल्लोळ उडाला!!!
त्यामध्ये सहभागी होत जॉर्ज पुढं म्हणाला, "फ्रॉम टुडे, यू आर नॉट जॉन!! यू बीट्रेयड द गॉड!!! फ्रॉम टुडे युवर नेम इज "जूडास!!!!"
कीर्रर्रर्रर्रर्र........
हास्याच्या कल्लोळात तास संपला......
असं शिकता शिकता चार महिने कसे उलटले ते आम्हाला समजलंही नाही....
आणि दुसरा कसला विचार करायला जॉर्जने आम्हाला अवसर तरी कुठे ठेवला होता!!
मग एकदा ती वेळ आली.......
काळरात्रीची भयाण वेळ.........
(क्रमशः)
आज वर्गात जरा आधीच जाऊन पोहोचलो. बाकीच्या विद्यार्थ्यांच्या ओळखी करून घेतल्या. दोन गोर्‍या अमेरिकन मुली, दोन मुलगे, एक कोरीयन मुलगी, एक बार्बाडोसची मुलगी आणि एक चिनी मुलगा- एक मुलगी आणि मी! बस्स, संपली वर्गाची लोकसंख्या!! आम्ही एकमेकांची चौकशी करत होतो. कालच्या अनुभवावर हलक्या आवाजात बोलत होतो. आता आपल्यालाच एकमेकांना कसं सांभाळून घ्यावं लागणार आहे याबाबत एकमतास येत होतो.....
इतक्यात जॉर्ज वर्गात शिरला.....
आज त्याच्या हातात काहीही नव्हतं....
जॉर्ज सरळ स्टेजवर गेला आणि एकही शब्द न बोलता आपल्या खिश्यातून खडू काढून त्याने फळ्यावर लिहायला सुरुवात केली.....
फळ्यावर एका ऑरगॅनिक रेणूचे स्ट्रक्चर (आकॄतीबंध) तो काढीत होता. रेणू खूप कॉम्प्लेक्स होता. जसजसा तो आकृती काढत होता तसतशी त्या रेणूची मला हळूहळू ओळख पटत होती.....
त्याचे लिहून झाल्यावर त्याने वर्गाकडे तोंड केलं आणि त्याच्या घनगंभीर आवाजात प्रश्न विचारला,
"डू यू नो व्हॉट धिस इज?"
कुणीच काही बोललं नाही....
त्याची नजर सगळ्या वर्गावरून फिरत शेवटी माझ्यावर स्थिर झाली. मला बारकाईने निरखू लागली, माझं अंग कसल्यातरी अनामिक दडपणाने आकसून गेलं......
"सो मिस्टर समोसा! कॅन यू टेल मी व्हॉट आय हॅव ड्रॉन हियर?" भारतीय असलेल्या माझं नवीन नामकरण झालं होतं.....
"टॅक्सॉल! इट इज द स्ट्रक्चर फॉर टॅक्सॉल!!" मी कसंबसं उत्तर दिलं.
"करेक्ट! नाऊ मिस बहामा-ममा," त्या बार्बाडोसच्या मुलीकडे बघत तो म्हणाला, "डू यू नो व्हाय टॅक्सॉल इज इंपॉरटंट?"
तिने नकारार्थी मान हलवली. पुन्हा त्याचा मोर्चा माझ्याकडे वळला,
"समोसा, टेल हर....." मला जर टॅक्सॉलचं स्ट्रक्चर माहिती आहे तर त्याचं महत्वही माहिती असणार हे अचूक जाणून त्यानं मला आज्ञा केली.
"ते काही प्रकारच्या कॅन्सरवर औषध ठरू शकतं!", मी.
"करेक्ट!! तेंव्हा असं बघ बहामा-ममा," परत तिच्यावर जॉर्जचं शरसंधान चालू झालं, "तू जेंव्हा वयस्कर होशील ना आणि आयुष्यभर बार्बाडोसची रम अतीप्रमाणात प्याल्यामुळे तुला जेंव्हा विविध प्रकारचे कॅन्सर होतील ना, तेंव्हा त्यातले काही प्रकारचे कॅन्सर हे औषध वापरून कदाचित बरे होऊ शकतील!!!"
मी हळूच तिच्याकडे पाहिलं. अपमानामुळे आणि रागामुळे डोळ्यात उभं रहाणारं पाणी थोपवायचा ती बिचारी आटोकाट प्रयत्न करत होती.......
जॉर्जला त्याचं सोयरंसुतक नव्हतं. आता त्याने सर्व वर्गाला उद्देशून बोलायला सुरुवात केली....
"हा रेणू औषधीदृष्ट्या महत्त्वाचा तर आहेच पण गंमत अशी आहे की हा फक्त नैसर्गिक स्त्रोतांपासून वेगळा काढण्यातच आत्तापर्यंत मानवाला यश मिळालंय. प्रयोगशाळेत कॄत्रिमरित्या हा रेणू बनवायचे खूप प्रयत्न झाले. त्यातील काही थोड्याफार प्रमाणात यशस्वीही झाले पण ते सर्व सिंथेसिस इतके गुंतागुंतीचे आहेत की ते फक्त लॅबस्केलवरच करता येऊ शकतात, प्लांटस्केलवर नाही. त्यामुळे या रेणूचं मास प्रॉडक्शन सध्या अशक्य आहे. आज आपण या रेणूचा सिंथेसिस अभ्यासणार आहोत!"
त्यानंतर जॉर्ज अखंड शिकवत होता. बोलत होता, फळ्यावर लिहीत होता. समोर पुस्तक नाही, स्वतःच्या नोट्स नाहीत! त्याच्या डोक्यातून झरझर झरझर विचार येत होते......
त्याने प्रथम तो गुंतागुंतीचा रेणू मेकॅनोचे तुकडे वेगळे करावेत तसा तुकड्या-तुकड्यात विभागून दाखवला (रेट्रो-सिंथेसिस). आता, रेणू आपल्या मनाप्रमाणे वाटेल तसा कुठेही तोडता येत नाही, त्याचे काही नियम आहेत. त्याच्या अंतर्गत ऊर्जेचं वितरण लक्षात घ्यावं लागतं नाहीतर रेणू अनस्टेबल बनतो. जॉर्ज तर फळ्यावर भराभर आणि अचूक लिहीत सुटला होता. हां, मात्र त्याच्या लिखाणात कुठेहि एक वाक्य तर काय पण एक इंग्रजी शब्दही नव्हता! सगळी एकामागून एक स्ट्रक्चर्स!!!
इथे एक गोष्ट स्पष्ट केली पाहिजे. सिंथेटिक ऑरगॅनिक केमिस्ट्रीमध्ये वाक्यांना फारसं महत्त्व नसतं, महत्वाची असतात ती स्ट्रक्चर्स (रेणूंचे आकृतीबंध), ते बनवण्याच्या क्रिया, आणि त्यासाठी लागणारे विविध रीएजन्टस!! तुमच्यापैकी जे सायन्सवाले असतील त्यांना कल्पना असेल. जे सायन्सवाले नसतील त्यांनी आपल्या आसपासच्या कुणातरी बारावी सायन्सला असलेल्या विद्यार्थ्याचं पुस्तक जरूर पहावं! मात्र एक लक्षात घ्या की तो ऑरगॅनिक केमिस्ट्रीचा पहिला (१०१) कोर्स!! नुसती तोंडओळख!!! त्या पुस्तकाला जर बारीक-बारीक होत जाणार्‍या नऊ चाळण्या लावून जर त्यातून सर्व इंग्रजी शब्द जर चाळून काढून फेकून दिले आणि सर्व स्ट्रक्चर्स मात्र जर अधिकाधिक गुंतागुंतीची करत नेली जर जे तयार होईल ते ९०१ लेव्हलचं ऑरगॅनिक केमिस्ट्रीचं पुस्तक! ती एक वेगळीच सांकेतिक भाषा आहे, चकल्या-कडबोळ्यांनी बनलेली!!
टॅक्सॉलचा तो महाकाय रेणू जॉर्जने अनेक छोट्या-छोट्या रेणूंमध्ये सोडवून दाखवला. त्यानंतर विविध प्रकारचे रिएजंटस वापरुन ते छोटे तुकडे कसे बनवता येतील आणि एकमेकांशी कसे जुळवता येतील त्यावर विवेचन केलं. आम्ही भान हरपून बघत आणि ऐकत होतो! हो, अगदी बहामा-ममा सुद्धा सर्व अपमान विसरून गुंगून गेली होती.....
किरर्र्र्र्र्र्र्र्र्र्र्र्र्र्र्र्र्र्र्र्र्र्र्र्र्र्र!!!!!!
तास संपल्याच्या बेलने आम्हाला जाग आणली. पन्नास मिनिटं कशी गेली हे कळलंसुद्धा नव्हतं!!! जॉर्जने हातातला खडू परत खिशात टाकला आणि एकही शब्द न बोलता तो वर्गाबाहेर पडला.....
आम्ही सगळे तिथेच खिळून राहिलो. एक गोष्ट सर्वांना आता न सांगता स्पष्ट झाली होती.
हा विषय शिकवायची जॉर्जची हातोटी असामान्य होती. त्याचं विषयाचं ज्ञान बिनतोड आणि अतिशय उच्च दर्जाचं होतं. नाहीतर असा एक क्लिष्ट विषय शिकवतांना वर्गाचं भान हरपून दाखवणं ही सामान्य गोष्ट नव्हती. पुढ्यात बसलेले विद्यार्थीही काही गणेगंपे नव्हते. आम्ही सर्वांनी हा विषय यापूर्वी सलग पाच-सहा वर्षे अभ्यासलेला होता. काहींनी त्यावर स्वतंत्र लिखाणही प्रसिद्ध केलेलं होतं. असाच कुणी लेचापेचा प्रोफेसर असता तर आम्ही त्याला केंव्हाच फाडून खाल्ला असता!! केमिस्ट्री डिपार्ट्मेंटने हा अंतिम वर्ग जॉर्जला शिकवायला उगीचच दिलेला नव्हता, कदाचित त्याची सर्व दादागिरी सहन करूनसुद्धा!!!
आता त्याचा तास मी काही केल्या चुकवत नव्हतो. धावत-पळत, कधीकधी तर नोकरीवरून सुटल्यासुटल्या भुकेल्या पोटी जाउन वर्गात बसत होतो. जॉर्जच्या शिकवण्याच्या स्टाईलने तशी भूलच आम्हा सर्वांवर घातली होती.....
एकदा तर कमालच झाली. त्या दिवशी सबंध दिवसभर पावसाची रीघ लागली होती. दुपारी तर वादळी वार्‍याचं फोरकास्ट होतं. कामावरून सुटल्यावर युनिव्हर्सिटीची कॅम्पस बस पकडून वर्गात यायला मला जरा उशीरच झाला. अपराधीपणे "सॉरी, सॉरी" पुटपुटत मी वर्गात शिरलो आणि अंगावरचे पाण्याचे थेंब पुसत आता उशीरा आल्याबद्द्ल जॉर्ज मला कसा आणि किती सोलून काढतोय याची प्रतिक्षा करत राहिलो....
पण आज त्याचा मूड वेगळा होता....
"वेलकम मिस्टर इंडिया!" त्यानं माझं स्वागत केलं. आज मी समोसा नव्हतो. मग सगळ्या वर्गाकडे बघून तो म्हणाला,
"बघा, मी सांगितलं नव्हतं तुम्हाला, कितीही पाऊस पडला तरी हा येणारच म्हणून! अरे पावसाची भीती तुम्हाआम्हाला! तो तर लहानपणापासून मान्सूनचा वर्षाव सहन करत वाढलाय!!" म्हटलं तर विनोद, म्हटली तर चेष्टा. मी गप्प राहिलो.
"पण खरंच! जेंव्हा मान्सूनचा बेफाट पाऊस कोसळतो तेंव्हा तुम्ही लोकं काय करता?" त्या अमेरिकन चिमणीने खरंतर मला प्रश्न विचारला होता, पण उत्तर मात्र दिलं जॉर्जने....
"अगं त्यात अवघड काही नाही! जेंव्हा असा खूप पाऊस पडतो तेंव्हा हे लोक त्यांच्या पाळीव हत्तीच्या पोटाखाली जाऊन दडून बसतात! मग वरून कितीही पाऊस पडला तरी चिंता नाही. काय खरं की नाही मिस्टर इंडिया?" चेहरा विलक्षण मिश्किल करून जॉर्ज वदला. हे ऐकुन मलाही हसू आवरलं नाही.
"अगदी खरं!" मी दुजोरा दिला....
"नाऊ बॅक टू बिझनेस" असं म्हणून त्याने शिकवायला सुरवात केली. कुठली तरी क्लिष्ट रासायनिक अभिक्रिया होती. शिकवता-शिकवता मध्येच थांबला....
"आता जर मी या अशा स्टेप्स घेतल्या तर याच्या पुढची स्टेप काय येईल?" त्यानं वर्गाला प्रश्न केला.
हा सिंथेसिस यापूर्वी जगात कोणीच फारसा केलेला नसल्याने त्याच्या प्रश्नाचं उत्तर देणं कठीण होतं. आम्ही कोणीच हात वर केला नाही. मी तर खिडकीबाहेर नजर लावली. आभाळ काळ्याशार ढगांनी खूप अंधारून आलं होतं. आता कधीही जोराचं वादळ होणार अशी लक्षणं दिसत होती.
"सो कॅन यू गिव्ह मी ऍन आन्सर?", जॉर्जने त्या दोनापैकी एका अमेरिकन विद्यार्थ्याला विचारलं. त्यानं नकारार्थी मान हलवली....
"नुसतं डोकं हलवू नकोस, उठून उभा रहा! जरा ताजं रक्त वाहू दे तुझ्या मेंदूपर्यंत!!" जॉर्ज.
तो मुलगा गुपचूप उभा राहिला....
"आता सांग!" तो मुलगा गप्प...
"नांव काय तुझं?" नेहमी आम्हाला टोपणनावांने हाक मारणार्‍या जॉर्जला आमची खरी नांवं माहीती असायची गरजच नव्हती.
"जॉन" तो मुलगा म्हणाला.
"गुड! जॉन, घाबरू नकोस! इकडे ये" जॉन स्टेजवर गेला. त्याच्या हातात आपला खडू देत जॉर्ज म्हणाला,
"डोन्ट वरी! टेक धिस चॉक ऑफ सुप्रीम विझडम फ्रॉम मी!! ऍन्ड नाऊ राईट डाऊन द नेक्स्ट स्टेप!!!"
आम्ही सगळे त्या "चॉक ऑफ सुप्रीम विझडम" वर हसू दाबत आता जॉन काय करतो ते पाहू लागलो.....
जॉन काय करणार, कपाळ? त्याला बिचार्‍याला पुढची स्टेप माहितीच नव्हती. जॉर्जने खूपच दबाव आणला म्हणून त्याने फळ्यावर काहीतरी खरडलं. ते अर्थातच साफ चूकीचं होतं......
आम्ही सगळे श्वास रोखुन जॉर्ज या बिचार्‍या पोराचं आता काय करतो ते बघू लागलो. इतक्यात.......
कडाडऽऽऽ काऽड काऽऽड!!!!
बाहेर लख्खकन वीज चमकली आणि पाठोपाठ कानठाळ्या बसवणारा कडकडाट झाला........
आम्ही सगळेच दचकलो......
जॉर्ज स्थिर नजरेने जॉनकडे पहात होता.....
"डॅम्न यू, जॉन!!" जॉर्ज खिडकीकडे हात करत पण नजर जॉनवरच रोखून ठेवत त्याच्या खोल आणि धीरगंभीर आवाजात उद्गारला, "फरगेट मी, जॉन! बट इव्हन द गॉड हिमसेल्फ डज नॉट ऍप्रूव्ह युवर आन्सर!!!"
वर्गात हास्याचा कल्लोळ उडाला!!!
त्यामध्ये सहभागी होत जॉर्ज पुढं म्हणाला, "फ्रॉम टुडे, यू आर नॉट जॉन!! यू बीट्रेयड द गॉड!!! फ्रॉम टुडे युवर नेम इज "जूडास!!!!"
कीर्रर्रर्रर्रर्र........
हास्याच्या कल्लोळात तास संपला......
असं शिकता शिकता चार महिने कसे उलटले ते आम्हाला समजलंही नाही....
आणि दुसरा कसला विचार करायला जॉर्जने आम्हाला अवसर तरी कुठे ठेवला होता!!
मग एकदा ती वेळ आली.......
काळरात्रीची भयाण वेळ.........
(क्रमशः)
Wednesday, July 23, 2008
जॉर्ज कॉल्डवेल
तास सुरु व्हायला दोन-तीन मिनिटं शिल्लक होती.
मी घाईगडबडीतच वर्गात शिरलो. वर्गात माझ्याखेरीज आणखी फक्त दहा-बारा मुलं-मुली जमली होती. त्यात अस्वाभाविकही काही नव्हतं! सेंद्रीय रसायनशास्त्राचा (ऑरगॅनिक केमिस्ट्री) ९०१, म्हणजे शेवटचा वर्ग होता तो! या विषयाची मास्टर्सची डिग्री तुमच्याकडे असल्याशिवाय वा तुम्ही ६००, ७०० आणि ८०० लेव्हलचे वर्ग उत्तीर्ण केल्याशिवाय या वर्गात मुळी प्रवेशच नव्हता!! या वर्गात असणारे फक्त रसायनशास्त्रज्ञ, फार्मासिस्ट, बायोटेक्नॉलॉजिस्ट!!
दोन हजार पानांचं एक जाडजूड पुस्तक या चार महिन्यांच्या क्लासला सिलॅबस म्हणून लावलं होतं!! ते बघूनच माझी छाती दडपून गेली होती. पुढले चार महिने अगदी पिट्टा पडणार होता!! पण काय करणार, जर डिग्री हवी असेल तर हा कोर्स पास होणं आबश्यकच होतं, तसा युनिव्हर्सिटीचा नियमच होता....
एक रिकामी जागा बघून मी टेकतो न टेकतो तर दाण दाण दाण असा पावलांचा आवाज करीत प्रोफेसरसाहेब वर्गात शिरले. त्यांच्याहि हातात असलेलं ते जाडजूड पुस्तक त्यांनी धाडकन त्यांच्या पुढ्यातल्या टेबलावर आदळलं. सगळ्या वर्गाकडे बॅटसमन जशी फिल्डींग बघून घेतो तशी नजर फिरवली. आणि अतिशय घनगंभीर आवाजात बोलायला सुरवात केली,
"धिस इज ऑरगॅनिक केमिस्ट्री ९०१ क्लास!! फॉर दोज ऑफ यू हू डिड नॉट नो दॅट, धिस इज द राईट टाईम टू गेट अप ऍन्ड गेट लॉस्ट!!"
कुणीच उठलं नाही. बहुदा सगळ्यांना आपण कुठे आलोय हे माहिती असावं!!
"गूड!! माय नेम इज जॉर्ज कॉल्डवेल!! आय हॅव बीन टीचिंग धिस क्लास फोर द लास्ट टेन इयर्स! यू विल कॉल मी जॉर्ज!! इफ आय हियर यू कॉलिंग मी एनिथिंग एल्स, प्रोफेसर ऑर समथिंग एल्स, आय विल बीट द क्रॅप आउट ऑफ यू!!!"
आयला, हा तर फुल धतिंग प्रोफेसर दिसतोय, माझ्या मनांत आलं!
"पण तुम्ही आम्हांला काय हाक मारणार?" एक अमेरिकन विद्यार्थिनी चिवचिवली. तिच्याकडे अत्यंत तुच्छतेने बघितल्यासारखं करीत जॉर्ज म्हणाले,
"दॅट इज टोटली अनइंपॉर्टंट फॉर मी. मी तुम्हाला कदाचित तुमच्या प्रथम नांवाने हाक मारीन, किंवा त्यावेळेस माझा मूड जसा असेल त्याप्रमाणे एखादं टोपणनांवही ठेवीन!! पण एक नीट ध्यानात ठेव, जसजसा हा कोर्स पुढे जात राहील तसतसं मी तुम्हाला काय हाक मारली यापेक्षा मी जर तुमचं नांवच घेतलं नाही तर तुम्हाला जास्त आनंद होईल."
वर्गात सन्नाटा पसरला. सगळे जॉर्जच्या नजरेला नजर न देता खाली नजर लावून बसले......
इतक्यात पुन्हा दाणकन आवाज झाला म्हणून आम्ही दचकून वर पाहिलं. जोर्जने ते दोन हजार पानी पुस्तक उचलून परत टेबलावर आदळलं होतं......
"हे पुस्तक सिलॅबसला लावलंय युनिव्हर्सिटीने!! हे वाचायची आणि शिकायची जबाबदारी तुमची!! लिहा-वाचायला येतंय ना? उत्तम!! कारण मी यांतलं काहीही शिकवणार नाहीय!!"
अरे म्हणजे मग हा बाबा शिकवणार तरी काय? आणि ते दोन हजारपानी पुस्तक कोणीही न शिकवता आम्ही आत्मसात करायचं तरी कसं? पण जॉर्जचं अजून समाधान झालं नव्हतं!! त्यानं भराभरा फळ्यावर लिहायला सुरुवात केली. तो फक्त आद्याक्षरं लिहीत होता, मी तुमच्या सोईसाठी कंसात फुलफॉर्म लिहिलाय......
जे. ऍम. केम. सॉक. (जर्नल ऑफ अमेरिकन केमिकल सोसायटी)
जे. ओ. सी. (जर्नल ऑफ ऑरगॅनिक केमिस्ट्री)
जे. सिन. ऑर्ग. केम. (जर्नल ऑफ सिंथेटिक ऑरगॅनिक केमिस्ट्री)
टेट. लेट. (टेट्राहेड्रॉन लेटर्स)
"या चार नियतकालिकांचे गेल्या वर्षाचे सर्व अंक परीक्षेसाठी अभ्यासाला असतील. जर्नल कसं वाचायचं ते तुम्ही आत्तापर्यंत शिकला असालच! नसलात तरी मी शिकवणार नाही!! आर्ट्स डिपार्टमेंटला कुठेतरी प्लेबॉय कसा "वाचायचा" ते शिकवणारा एखादा कोर्स असेल तर तो घ्या!"
आम्ही इतके दडपुन गेलो होतो कि त्याच्या प्लेबॉयवरच्या विनोदाला हसायचंसुद्धा कुणाला भान नव्हतं!! अहो कसं असणार? या सर्व जर्नल्सचे दर महिन्याला (काहींचे तर दर आठवड्याला) प्रत्येकी दोनशे पानांपेक्षा मोठे अंक निघतात!! अहो गेल्या अख्ख्या वर्षाचे अंक झाले किती? आणि त्यांची पाने झाली किती? आता ते दोन हजारपानी पुस्तक एकदमच क्षुल्लक वाटायला लागलं होतं!!
"तुम्हाला माहिती आहेच की हा नुसता थियरी कोर्स नाही, याच्यासोबत लॅबही (प्रॅक्टीकल) आहे. चला, आपली लॅब बघून येऊ!!" असं म्हणून जॉर्ज वर्गाबाहेर पडला....
आम्ही सगळे त्याच्या मागोमाग जाऊ लागलो. लॅबोरेटरी इमारतीच्या दुसर्‍या टोकाला होती...
बरोबर चालता चालता मी जॉर्जचं निरीक्षण करत होतो. साडेपाच फूट उंची, किंचित स्थूल शरीरयष्टी, गोरा कॉकेशियन वर्ण, निळे डोळे, चेहर्‍यावर कार्ल मार्क्ससारखी भरघोस पण बरीचशी पांढरी झालेली ब्राऊन दाढी, अंगात प्रोफेसरांचा पेटंट ढगळ सूट आणि नाकावर ओघळलेला चष्मा!!
कोणाचाही प्रेमळ आजोबा शोभेल असं रूप होतं! पण त्याच्या अगदी विरूद्ध अतिशय घनगंभीर व खणखणीत आवाज, अगदी जेम्स अर्ल जोन्स सारखा, आणि अत्यंत तिखट जीभ!! जिचा पहिला प्रत्यय आम्ही काही मिनिटांपूर्वीच घेतला होता.....
लॅबमध्ये गेल्यावर तिथल्या असिस्टंटने आम्हाला आपापले टेबल्स, लॉकर्स वाटून दिले. आम्हाला वाटलं संपलं! पण जॉर्जच्या हातात एक कागदी पाकीट होतं. त्यातून त्याने काही चाव्या बाहेर काढून आम्हाला प्रत्येकी एक दिली.
"ही या लॅबच्या मुख्य दरवाजाच्याची चावी!! माझ्यावर विश्वास ठेवा, एकदा हा कोर्स सुरू झाला की तुम्हाला इथे फक्त ८ ते ५ अशा कामाच्या वेळेत येऊन प्रयोग करायला वेळ मिळणार नाही. रात्री-बेरात्रीच काम करावं लागेल. त्यासाठी ही चावी!! माझा सल्ला असा आहे की दिवसा जर वेळ मिळाला तर तो लायब्ररीत घालवा आणि रात्री इथे काम करा. तरच तुमच्याने निभेल."
आम्ही विद्यार्थ्यांनी एकमेकांकडे पाहिलं. एकमेकांची ओळख नसूनही परस्परांच्या भावना समजल्या! आता समदु:ख्खी होतो ना आम्ही!!
"सगळेजण इकडे या", जॉर्ज एका खिडकीशी उभा राहून आम्हाला तिथे बोलावीत होता. आता काय आणखी? आम्ही तिथे गेलो. पहिल्या मजल्यावरच्या खिडकीतून बाहेर खाली काही उंचवटे आणि काही खड्डे दिसत होते. काही उंचवटयांवर हिरवळ होती, काहींवर नव्हती. सगळीकडे उत्तम लॅन्डस्केपिंग असलेल्या त्या युनिर्सिटीमध्ये हा भाग अगदी विद्रूप दिसत होता. कदाचित काम अर्धवट झालं असावं.......
"तुम्हाला माहितीय हे काय आहे?", जॉर्ज भविष्यवाणी केल्याप्रमाणे म्हणाला, "माझ्या या कोर्सचा मानसिक ताण सहन न होऊन मध्येच आत्महत्या केलेल्या माजी विद्यार्थ्यांची ही थडगी आहेत! आणि ते खोदलेले खड्डे आहेत तुमच्यासाठी!! तुमच्यापैकी किती जण ते वापरतात ते आता बघायचं!!! हा, हा, हा, हा!!!!!!"
साला, याला आता माणूस म्हणायचं की हैवान!!!!
त्यानंतर उरलेला दिवसभर मी बेचैन होतो. मनात जॉर्ज आणि त्याचा कोर्स सोडून दुसरे विचारच येत नव्हते. सायंकाळी कट्ट्यावर मला गप्प गप्प पाहू मित्रांनी छेडलं.....
'काय बाबा, तू आज गप्प कसा?"
"अरे तो प्रेमात पडला असेल! कुठल्यातरी निळे डोळेवालीच्या!" दुसर्‍याने माझी फिरकी ताणायचा प्रयत्न केला....
" तिच्यायला, प्रेमात कसला पडतोय, इथे गळ्याला फास लागायची पाळी आलीय", मग मी त्यांना सगळा किस्सा सांगितला....
'जॉर्जच्या ९०१ कोर्समध्ये आहेस तू?" मला सिनीयर असणारा विनोद खिदळला, " मग फूल मेलास तू!! थडगी दाखवली की नाही त्याने? आत्ताच कोणतं ते निवडून ठेव!!"
याला म्हणतात शुभ बोल रे नार्‍या!!!
"तू पास केलायस हा कोर्स?" मी आशेनं विचारलं. चला, जॉर्ज कसा शिकवतो ते तर कळेल, कदाचित जुन्या नोट्सही मिळतील!!
"मी? हॅ!!!! पहिल्या चाचणी परीक्षेतच माझी दांडी उडाली. तिथेच सोडला तो कोर्स!!! आता तर त्याच्या समोरही उभा रहात नाही मी! दुरून तो येतांना दिसला तर मी फुटपाथ बदलतो. तिच्यायला, त्याच्याकडून कातडी सोलून घेण्यापेक्षा थोडं जास्त चालावं लागलं तरी हरकत नाही!!"
"तुझं ठीक आहे, तू जेनेटिक्सचा विद्यार्थी! तुला हा कोर्स नाही घेतला तरी चालण्यासारखं आहे. पण मला तो घेतलाच पाहिजे डिग्री मिळवण्यासाठी!" मी.
"म्हणुनच तर म्हटलं की तू मेलास आता! काय इंडियात आई-वडिलांना काही अखेरचा निरोप वगैरे द्यायचा असेल तर देऊन ठेव!!" विनोद आणखीनच चेकाळला.....
"ए तुमको एक बॉत पूछूं क्या? गोस्सा मोत कोरना", शोन्मित्र म्हणाला, "तुमारा ओर होमारा साइझ तो एक हॉय. अगर तुम मर गोया तो तुमारा सब कपडा मै लिया तो चोलेगा क्या?"
हे असले हलकट मित्र असल्यावर आणखी काय पाहिजे!! साल्याला माझ्या मरणापेक्षा माझे कपडे जास्त महत्त्वाचे वाटत होते......
शेवटी ही लढाई मला एकट्यालाच लढावी लागणार हे निश्चित झालं....
देवनारच्या खाटिकखान्यात पाऊल टाकणार्‍या बोकडाइतक्याच उत्साहाने मी दुसर्‍या दिवशी वर्गात प्रवेश केला....
(क्रमशः)
मी घाईगडबडीतच वर्गात शिरलो. वर्गात माझ्याखेरीज आणखी फक्त दहा-बारा मुलं-मुली जमली होती. त्यात अस्वाभाविकही काही नव्हतं! सेंद्रीय रसायनशास्त्राचा (ऑरगॅनिक केमिस्ट्री) ९०१, म्हणजे शेवटचा वर्ग होता तो! या विषयाची मास्टर्सची डिग्री तुमच्याकडे असल्याशिवाय वा तुम्ही ६००, ७०० आणि ८०० लेव्हलचे वर्ग उत्तीर्ण केल्याशिवाय या वर्गात मुळी प्रवेशच नव्हता!! या वर्गात असणारे फक्त रसायनशास्त्रज्ञ, फार्मासिस्ट, बायोटेक्नॉलॉजिस्ट!!
दोन हजार पानांचं एक जाडजूड पुस्तक या चार महिन्यांच्या क्लासला सिलॅबस म्हणून लावलं होतं!! ते बघूनच माझी छाती दडपून गेली होती. पुढले चार महिने अगदी पिट्टा पडणार होता!! पण काय करणार, जर डिग्री हवी असेल तर हा कोर्स पास होणं आबश्यकच होतं, तसा युनिव्हर्सिटीचा नियमच होता....
एक रिकामी जागा बघून मी टेकतो न टेकतो तर दाण दाण दाण असा पावलांचा आवाज करीत प्रोफेसरसाहेब वर्गात शिरले. त्यांच्याहि हातात असलेलं ते जाडजूड पुस्तक त्यांनी धाडकन त्यांच्या पुढ्यातल्या टेबलावर आदळलं. सगळ्या वर्गाकडे बॅटसमन जशी फिल्डींग बघून घेतो तशी नजर फिरवली. आणि अतिशय घनगंभीर आवाजात बोलायला सुरवात केली,
"धिस इज ऑरगॅनिक केमिस्ट्री ९०१ क्लास!! फॉर दोज ऑफ यू हू डिड नॉट नो दॅट, धिस इज द राईट टाईम टू गेट अप ऍन्ड गेट लॉस्ट!!"
कुणीच उठलं नाही. बहुदा सगळ्यांना आपण कुठे आलोय हे माहिती असावं!!
"गूड!! माय नेम इज जॉर्ज कॉल्डवेल!! आय हॅव बीन टीचिंग धिस क्लास फोर द लास्ट टेन इयर्स! यू विल कॉल मी जॉर्ज!! इफ आय हियर यू कॉलिंग मी एनिथिंग एल्स, प्रोफेसर ऑर समथिंग एल्स, आय विल बीट द क्रॅप आउट ऑफ यू!!!"
आयला, हा तर फुल धतिंग प्रोफेसर दिसतोय, माझ्या मनांत आलं!
"पण तुम्ही आम्हांला काय हाक मारणार?" एक अमेरिकन विद्यार्थिनी चिवचिवली. तिच्याकडे अत्यंत तुच्छतेने बघितल्यासारखं करीत जॉर्ज म्हणाले,
"दॅट इज टोटली अनइंपॉर्टंट फॉर मी. मी तुम्हाला कदाचित तुमच्या प्रथम नांवाने हाक मारीन, किंवा त्यावेळेस माझा मूड जसा असेल त्याप्रमाणे एखादं टोपणनांवही ठेवीन!! पण एक नीट ध्यानात ठेव, जसजसा हा कोर्स पुढे जात राहील तसतसं मी तुम्हाला काय हाक मारली यापेक्षा मी जर तुमचं नांवच घेतलं नाही तर तुम्हाला जास्त आनंद होईल."
वर्गात सन्नाटा पसरला. सगळे जॉर्जच्या नजरेला नजर न देता खाली नजर लावून बसले......
इतक्यात पुन्हा दाणकन आवाज झाला म्हणून आम्ही दचकून वर पाहिलं. जोर्जने ते दोन हजार पानी पुस्तक उचलून परत टेबलावर आदळलं होतं......
"हे पुस्तक सिलॅबसला लावलंय युनिव्हर्सिटीने!! हे वाचायची आणि शिकायची जबाबदारी तुमची!! लिहा-वाचायला येतंय ना? उत्तम!! कारण मी यांतलं काहीही शिकवणार नाहीय!!"
अरे म्हणजे मग हा बाबा शिकवणार तरी काय? आणि ते दोन हजारपानी पुस्तक कोणीही न शिकवता आम्ही आत्मसात करायचं तरी कसं? पण जॉर्जचं अजून समाधान झालं नव्हतं!! त्यानं भराभरा फळ्यावर लिहायला सुरुवात केली. तो फक्त आद्याक्षरं लिहीत होता, मी तुमच्या सोईसाठी कंसात फुलफॉर्म लिहिलाय......
जे. ऍम. केम. सॉक. (जर्नल ऑफ अमेरिकन केमिकल सोसायटी)
जे. ओ. सी. (जर्नल ऑफ ऑरगॅनिक केमिस्ट्री)
जे. सिन. ऑर्ग. केम. (जर्नल ऑफ सिंथेटिक ऑरगॅनिक केमिस्ट्री)
टेट. लेट. (टेट्राहेड्रॉन लेटर्स)
"या चार नियतकालिकांचे गेल्या वर्षाचे सर्व अंक परीक्षेसाठी अभ्यासाला असतील. जर्नल कसं वाचायचं ते तुम्ही आत्तापर्यंत शिकला असालच! नसलात तरी मी शिकवणार नाही!! आर्ट्स डिपार्टमेंटला कुठेतरी प्लेबॉय कसा "वाचायचा" ते शिकवणारा एखादा कोर्स असेल तर तो घ्या!"
आम्ही इतके दडपुन गेलो होतो कि त्याच्या प्लेबॉयवरच्या विनोदाला हसायचंसुद्धा कुणाला भान नव्हतं!! अहो कसं असणार? या सर्व जर्नल्सचे दर महिन्याला (काहींचे तर दर आठवड्याला) प्रत्येकी दोनशे पानांपेक्षा मोठे अंक निघतात!! अहो गेल्या अख्ख्या वर्षाचे अंक झाले किती? आणि त्यांची पाने झाली किती? आता ते दोन हजारपानी पुस्तक एकदमच क्षुल्लक वाटायला लागलं होतं!!
"तुम्हाला माहिती आहेच की हा नुसता थियरी कोर्स नाही, याच्यासोबत लॅबही (प्रॅक्टीकल) आहे. चला, आपली लॅब बघून येऊ!!" असं म्हणून जॉर्ज वर्गाबाहेर पडला....
आम्ही सगळे त्याच्या मागोमाग जाऊ लागलो. लॅबोरेटरी इमारतीच्या दुसर्‍या टोकाला होती...
बरोबर चालता चालता मी जॉर्जचं निरीक्षण करत होतो. साडेपाच फूट उंची, किंचित स्थूल शरीरयष्टी, गोरा कॉकेशियन वर्ण, निळे डोळे, चेहर्‍यावर कार्ल मार्क्ससारखी भरघोस पण बरीचशी पांढरी झालेली ब्राऊन दाढी, अंगात प्रोफेसरांचा पेटंट ढगळ सूट आणि नाकावर ओघळलेला चष्मा!!
कोणाचाही प्रेमळ आजोबा शोभेल असं रूप होतं! पण त्याच्या अगदी विरूद्ध अतिशय घनगंभीर व खणखणीत आवाज, अगदी जेम्स अर्ल जोन्स सारखा, आणि अत्यंत तिखट जीभ!! जिचा पहिला प्रत्यय आम्ही काही मिनिटांपूर्वीच घेतला होता.....
लॅबमध्ये गेल्यावर तिथल्या असिस्टंटने आम्हाला आपापले टेबल्स, लॉकर्स वाटून दिले. आम्हाला वाटलं संपलं! पण जॉर्जच्या हातात एक कागदी पाकीट होतं. त्यातून त्याने काही चाव्या बाहेर काढून आम्हाला प्रत्येकी एक दिली.
"ही या लॅबच्या मुख्य दरवाजाच्याची चावी!! माझ्यावर विश्वास ठेवा, एकदा हा कोर्स सुरू झाला की तुम्हाला इथे फक्त ८ ते ५ अशा कामाच्या वेळेत येऊन प्रयोग करायला वेळ मिळणार नाही. रात्री-बेरात्रीच काम करावं लागेल. त्यासाठी ही चावी!! माझा सल्ला असा आहे की दिवसा जर वेळ मिळाला तर तो लायब्ररीत घालवा आणि रात्री इथे काम करा. तरच तुमच्याने निभेल."
आम्ही विद्यार्थ्यांनी एकमेकांकडे पाहिलं. एकमेकांची ओळख नसूनही परस्परांच्या भावना समजल्या! आता समदु:ख्खी होतो ना आम्ही!!
"सगळेजण इकडे या", जॉर्ज एका खिडकीशी उभा राहून आम्हाला तिथे बोलावीत होता. आता काय आणखी? आम्ही तिथे गेलो. पहिल्या मजल्यावरच्या खिडकीतून बाहेर खाली काही उंचवटे आणि काही खड्डे दिसत होते. काही उंचवटयांवर हिरवळ होती, काहींवर नव्हती. सगळीकडे उत्तम लॅन्डस्केपिंग असलेल्या त्या युनिर्सिटीमध्ये हा भाग अगदी विद्रूप दिसत होता. कदाचित काम अर्धवट झालं असावं.......
"तुम्हाला माहितीय हे काय आहे?", जॉर्ज भविष्यवाणी केल्याप्रमाणे म्हणाला, "माझ्या या कोर्सचा मानसिक ताण सहन न होऊन मध्येच आत्महत्या केलेल्या माजी विद्यार्थ्यांची ही थडगी आहेत! आणि ते खोदलेले खड्डे आहेत तुमच्यासाठी!! तुमच्यापैकी किती जण ते वापरतात ते आता बघायचं!!! हा, हा, हा, हा!!!!!!"
साला, याला आता माणूस म्हणायचं की हैवान!!!!
त्यानंतर उरलेला दिवसभर मी बेचैन होतो. मनात जॉर्ज आणि त्याचा कोर्स सोडून दुसरे विचारच येत नव्हते. सायंकाळी कट्ट्यावर मला गप्प गप्प पाहू मित्रांनी छेडलं.....
'काय बाबा, तू आज गप्प कसा?"
"अरे तो प्रेमात पडला असेल! कुठल्यातरी निळे डोळेवालीच्या!" दुसर्‍याने माझी फिरकी ताणायचा प्रयत्न केला....
" तिच्यायला, प्रेमात कसला पडतोय, इथे गळ्याला फास लागायची पाळी आलीय", मग मी त्यांना सगळा किस्सा सांगितला....
'जॉर्जच्या ९०१ कोर्समध्ये आहेस तू?" मला सिनीयर असणारा विनोद खिदळला, " मग फूल मेलास तू!! थडगी दाखवली की नाही त्याने? आत्ताच कोणतं ते निवडून ठेव!!"
याला म्हणतात शुभ बोल रे नार्‍या!!!
"तू पास केलायस हा कोर्स?" मी आशेनं विचारलं. चला, जॉर्ज कसा शिकवतो ते तर कळेल, कदाचित जुन्या नोट्सही मिळतील!!
"मी? हॅ!!!! पहिल्या चाचणी परीक्षेतच माझी दांडी उडाली. तिथेच सोडला तो कोर्स!!! आता तर त्याच्या समोरही उभा रहात नाही मी! दुरून तो येतांना दिसला तर मी फुटपाथ बदलतो. तिच्यायला, त्याच्याकडून कातडी सोलून घेण्यापेक्षा थोडं जास्त चालावं लागलं तरी हरकत नाही!!"
"तुझं ठीक आहे, तू जेनेटिक्सचा विद्यार्थी! तुला हा कोर्स नाही घेतला तरी चालण्यासारखं आहे. पण मला तो घेतलाच पाहिजे डिग्री मिळवण्यासाठी!" मी.
"म्हणुनच तर म्हटलं की तू मेलास आता! काय इंडियात आई-वडिलांना काही अखेरचा निरोप वगैरे द्यायचा असेल तर देऊन ठेव!!" विनोद आणखीनच चेकाळला.....
"ए तुमको एक बॉत पूछूं क्या? गोस्सा मोत कोरना", शोन्मित्र म्हणाला, "तुमारा ओर होमारा साइझ तो एक हॉय. अगर तुम मर गोया तो तुमारा सब कपडा मै लिया तो चोलेगा क्या?"
हे असले हलकट मित्र असल्यावर आणखी काय पाहिजे!! साल्याला माझ्या मरणापेक्षा माझे कपडे जास्त महत्त्वाचे वाटत होते......
शेवटी ही लढाई मला एकट्यालाच लढावी लागणार हे निश्चित झालं....
देवनारच्या खाटिकखान्यात पाऊल टाकणार्‍या बोकडाइतक्याच उत्साहाने मी दुसर्‍या दिवशी वर्गात प्रवेश केला....
(क्रमशः)
Tuesday, July 22, 2008
ईश्वर
माझ्या अनंत पसार्‍यात मी आज एकटाच बसलोय!
नेहमीप्रमांणे कृतकॄत्य न वाटता आज मन अगदी क्षुब्ध झालंय!!
राहून राहून माझी नजर त्या गोलकावर जात्येय......
तसं मी हे सर्वच विश्व जन्माला घातलं.....
पण मी अतिशय हौसेनं जन्माला घातलेला तो गोलक........
पाण्याच्या प्रभावाने टचटचीत फुगलेला तो गोलक....
त्याची किती निगराणी केली होती मी.....
किती जोपासना केली.......
वेळोवेळी काळजी घेतली, आवश्यक ती उपाययोजना केली........
अनेक आजारांतून त्याला वाचवला........
आणि अखेरीस तो अगदी परिपक्व केला....
मलाच केव्हढा अभिमान वाटला होता स्वतःचा त्यावे़ळेस........
रसरशीत आणि टचटचीत.......
सर्व योग्य परिस्थिती मी निर्माण करून ठेवली होती.......
मीच निर्माता त्याचा.....
मीच ईश्वर त्याचा......
सर्वशक्तिमान, सर्वनियंता परमेश्वर.......
आणि एके दिवशी ती जात निर्माण झाली.........
मी कौतुकाने पहात होतो.......
जात हळूहळू वाढली.......
मी पहात होतो......
हळूहळू त्या जातीने आपले हातपाय पसरायला सुरुवात केली......
मी निर्माण केलेल्या नैसर्गिक स्त्रोतांचा उपभोग घ्यायला सुरवात केली......
पहाता पहाता त्यांचा हा उपभोग हाताबाहेर गेला.......
हावरटपणापायी त्यांनी ह्या स्त्रोतांची प्रमाणाबाहेर नासाडी करायला सुरुवात केली........
जे अगोदरच हा स्त्रोत वापरत होते त्यांनी वापरात काटकसर करायला नकार दिला.....
जे हा स्त्रोत पूर्वी वापरत नव्हते त्यांनी "हा स्त्रोत काय तुमच्या बापाचा" असं म्हणून तो स्त्रोत नव्या दमाने वापरायला सुरुवात केली.......
काही समझोता घडवून आणण्यात ते अशयस्वी ठरले........
कारण एकच.......
हाव, तृष्णा, सूडबुद्धी...........
त्यांनी त्या स्त्रोतांसाठी आपापसात लढायला सुरुवात केली......
एकमेकांना बेचिराख करायला सुरुवात केली.........
आणि या आपापसातल्या भांडणात त्यांनी मी निर्माण केलेल्या या गोलकाची विल्हेवाट लावायला सुरवात केली.......
सत्यानाश केला त्यांनी त्या स्त्रोतांचा.......
बघा, बघा त्या गोलकाकडे एकदा.....
एकेकाळचा तो रसरशीत परिपक्व गोलक आज कसा झाकोळून, कोमेजून गेलाय.........
रसरशीतपणा कधीच निघून गेलाय.......
माझीच निवड चुकली! हा गोलक आणि ही जात जगायच्याच लायकीचे नाहीत.......
माझा राग अनावर झालाय......
माझ्या अनंत पसार्‍यात हा गोलक असला काय आणि नसला काय! काहीच फरक पडत नाहीय.......
माझा राग पराकोटीला पोचतो.........
मी रागारागाने तो गोलक उचलतो........
आणि सर्व शक्ती एकवटून त्या आगीच्या लोळात फेकून देतो.......
गोलक आगीत आपटतो, फट्कन फुटतो......
लालभडक रस सगळीकडे पसरतो.........
आगीत होरपळून मरणार्‍या त्या जातीचा दुर्गंध सगळीकडे पसरतो........
मी एका अतीव समाधानाने त्याकडे पहात रहातो........
एक विश्व समाप्त झालंय.......
एक जमात पूर्णपणे नष्ट झालीय......
मी सर्वशक्तीमान परमेश्वर.......
जगन्नियंता, सर्वनाशक.........
एका जगाचा मी पूर्ण नाश घडवून आणलाय.....
पण....
पण तरीही मला समाधान वाटत नाही........
परिपूर्ण शक्तिमानतेची भावना माझ्या मनाला स्पर्शत नाहीय..........
उलट......
उलट एका अनामिक भीतीने मन झाकोळून आलंय........
का? का? का?.......
मी निर्माण केलेला, जोपासलेला हा एक गोलक......
माझ्या बागेतला एक टोमॅटो......
साल्मनेला आणि ई-कोलाय यांनी त्याचा सत्यानाश केला म्हणून रागावून मी तो नष्ट केला........
पण मनात भीती ही साचलीय की........
माझा "ईश्वर" सुद्धा "माझ्या" गोलकाविषयी असेच विचार करत असेल का?............
(निवेदनः काही दिवसांपूर्वी साल्मनेला वा इ-कोलाय यासारख्या जीवाणूंनी प्रादुर्भाव केला होता म्हणून अमेरिकन डिपार्टमेंट ऑफ एग्रिकल्चरने कॅलिफोर्नियात सर्वत्र टॉमॅटो विकायला बंदी केली होती. लोकांचे आरोग्य बिघडू नये म्हणून लक्षावधी टन फ्रेश टोमॅटो त्यांनी भस्मसात केले. त्या वेळेस सुचलेली ही संकल्पना......)
नेहमीप्रमांणे कृतकॄत्य न वाटता आज मन अगदी क्षुब्ध झालंय!!
राहून राहून माझी नजर त्या गोलकावर जात्येय......
तसं मी हे सर्वच विश्व जन्माला घातलं.....
पण मी अतिशय हौसेनं जन्माला घातलेला तो गोलक........
पाण्याच्या प्रभावाने टचटचीत फुगलेला तो गोलक....
त्याची किती निगराणी केली होती मी.....
किती जोपासना केली.......
वेळोवेळी काळजी घेतली, आवश्यक ती उपाययोजना केली........
अनेक आजारांतून त्याला वाचवला........
आणि अखेरीस तो अगदी परिपक्व केला....
मलाच केव्हढा अभिमान वाटला होता स्वतःचा त्यावे़ळेस........
रसरशीत आणि टचटचीत.......
सर्व योग्य परिस्थिती मी निर्माण करून ठेवली होती.......
मीच निर्माता त्याचा.....
मीच ईश्वर त्याचा......
सर्वशक्तिमान, सर्वनियंता परमेश्वर.......
आणि एके दिवशी ती जात निर्माण झाली.........
मी कौतुकाने पहात होतो.......
जात हळूहळू वाढली.......
मी पहात होतो......
हळूहळू त्या जातीने आपले हातपाय पसरायला सुरुवात केली......
मी निर्माण केलेल्या नैसर्गिक स्त्रोतांचा उपभोग घ्यायला सुरवात केली......
पहाता पहाता त्यांचा हा उपभोग हाताबाहेर गेला.......
हावरटपणापायी त्यांनी ह्या स्त्रोतांची प्रमाणाबाहेर नासाडी करायला सुरुवात केली........
जे अगोदरच हा स्त्रोत वापरत होते त्यांनी वापरात काटकसर करायला नकार दिला.....
जे हा स्त्रोत पूर्वी वापरत नव्हते त्यांनी "हा स्त्रोत काय तुमच्या बापाचा" असं म्हणून तो स्त्रोत नव्या दमाने वापरायला सुरुवात केली.......
काही समझोता घडवून आणण्यात ते अशयस्वी ठरले........
कारण एकच.......
हाव, तृष्णा, सूडबुद्धी...........
त्यांनी त्या स्त्रोतांसाठी आपापसात लढायला सुरुवात केली......
एकमेकांना बेचिराख करायला सुरुवात केली.........
आणि या आपापसातल्या भांडणात त्यांनी मी निर्माण केलेल्या या गोलकाची विल्हेवाट लावायला सुरवात केली.......
सत्यानाश केला त्यांनी त्या स्त्रोतांचा.......
बघा, बघा त्या गोलकाकडे एकदा.....
एकेकाळचा तो रसरशीत परिपक्व गोलक आज कसा झाकोळून, कोमेजून गेलाय.........
रसरशीतपणा कधीच निघून गेलाय.......
माझीच निवड चुकली! हा गोलक आणि ही जात जगायच्याच लायकीचे नाहीत.......
माझा राग अनावर झालाय......
माझ्या अनंत पसार्‍यात हा गोलक असला काय आणि नसला काय! काहीच फरक पडत नाहीय.......
माझा राग पराकोटीला पोचतो.........
मी रागारागाने तो गोलक उचलतो........
आणि सर्व शक्ती एकवटून त्या आगीच्या लोळात फेकून देतो.......
गोलक आगीत आपटतो, फट्कन फुटतो......
लालभडक रस सगळीकडे पसरतो.........
आगीत होरपळून मरणार्‍या त्या जातीचा दुर्गंध सगळीकडे पसरतो........
मी एका अतीव समाधानाने त्याकडे पहात रहातो........
एक विश्व समाप्त झालंय.......
एक जमात पूर्णपणे नष्ट झालीय......
मी सर्वशक्तीमान परमेश्वर.......
जगन्नियंता, सर्वनाशक.........
एका जगाचा मी पूर्ण नाश घडवून आणलाय.....
पण....
पण तरीही मला समाधान वाटत नाही........
परिपूर्ण शक्तिमानतेची भावना माझ्या मनाला स्पर्शत नाहीय..........
उलट......
उलट एका अनामिक भीतीने मन झाकोळून आलंय........
का? का? का?.......
मी निर्माण केलेला, जोपासलेला हा एक गोलक......
माझ्या बागेतला एक टोमॅटो......
साल्मनेला आणि ई-कोलाय यांनी त्याचा सत्यानाश केला म्हणून रागावून मी तो नष्ट केला........
पण मनात भीती ही साचलीय की........
माझा "ईश्वर" सुद्धा "माझ्या" गोलकाविषयी असेच विचार करत असेल का?............
(निवेदनः काही दिवसांपूर्वी साल्मनेला वा इ-कोलाय यासारख्या जीवाणूंनी प्रादुर्भाव केला होता म्हणून अमेरिकन डिपार्टमेंट ऑफ एग्रिकल्चरने कॅलिफोर्नियात सर्वत्र टॉमॅटो विकायला बंदी केली होती. लोकांचे आरोग्य बिघडू नये म्हणून लक्षावधी टन फ्रेश टोमॅटो त्यांनी भस्मसात केले. त्या वेळेस सुचलेली ही संकल्पना......)
Sunday, June 29, 2008
नास्तिक!
प्रथमच सांगतो की मी एक नास्तिक माणूस आहे.
"प्रारंभी विनंती करू गणपती, विद्यादयासागरा...."
माझा मुलगा गजाननाच्या तसबिरीपुढे हात जोडून उभा असतो...
मी ही त्याच्या मागे उभा रहातो.
माझं मन आक्रंदून उठतं, " अरे तुझा विश्वास नाही या सगळ्यावर, सर्व थोतांड आहे ते!!"
मनाला न जुमानता नकळत डोळे मिटतात, मस्तक लवतं.....
काय जादू आहे ही?
पुन्हा सांगतो की मी पूर्ण नास्तिक आहे....
एका ब्राम्हणाच्या घरांत जन्माला आल्यामुळे सर्व ब्राम्हणी संस्कार झाले. पण माझा त्याला काहीच इलाज नव्हता. माराला भिऊन लहान मुलं काहीही शिकू शकतात......
नंतर मोठं होतांना असं लक्षांत आलं की ही आपल्या आजूबाजूची लोकं कुणाच्याही अन् कशाच्याही पाया पडतात.....
गावाच्या वेशीवरचा एक धोंडा, तो म्हसोबा, देव कसा होऊ शकेल?
आणि जर तेच लॉजिक वापरलं तर मग कोणतीही मूर्ती, मग ती दगडाची असो वा धातूची, देव कशी होऊ शकेल?
याऊप्परही जर त्या मूर्तीत देवत्व आहे असं मानलं, तर ती काढून नवी मूर्त बसवतांना,
"यांतु देवगणासर्वे, पूजामादाय पार्थिवे,
इष्टकामना प्रसिद्ध्यर्थं, पुनरागमनायचं!"
असं म्हणून तिचं विसर्जन कसं करता येईल?
मनांत विचारांचा नुसता कल्लोळ!!!
सगळं शालेय जीवन याच आंदोलनात गेलं.....
लहान असतांना मी बर्‍याच वेळा टिटवाळ्याच्या गणपतीला जात असे. आधी आई-वडिलांबरोबर आणि नंतर कॉलेजात असतांना कधी कधी एकटाही....
तेंव्हा ते देवस्थान आजच्याइतकं लोकप्रिय नव्हतं. चतुर्थी सोडुन गेलं तर मंदिरात एक पुरोहित आणि चार-पाचच भक्तगण असायचे. मंदिरही आजच्याइतकं मोठं नव्हतं. किंबहुना एका सरोवराकाठचं ते एक निर्जन मंदिर होतं.
गाभार्‍यात अथर्वशीर्ष म्हणत तासभर जरी बसलं तरी पुजारी बाहेर काढायची घाई करीत नसत. उलट अखंड अथर्वशीर्षाचं पारायण करणार्‍या भक्ताकडे कौतुकानेच बघत असत.....
आता टिटवाळ्याच्या गणपतीचे ते कमर्शियल रूप पाहिल्यानंतर तर तिथे देव नांदणे शक्यच नाही याची खात्री पटते......
त्यानंतर माझ्या नशिबाने (चांगलं वा वाईट म्हणा!) मी सायन्सचा विद्यार्थी झालो......
स्वतःला पडताळा आल्याशिवाय, सर्वांनी पडताळून डॉक्युमेंट केल्याशिवाय कशावरही विश्वास न ठेवण्याची सवय अंगी लागली......
त्याचबरोबर आपल्याला जे दिसत नाही (एक्स रे, गॅमा रे, वगैरे) ते प्रत्यक्षात अस्तित्वात असू शकतं याची विनयपूर्वक जाणीवही झाली.....
आईवडिलांचं घर सोडून स्वत:चं घर स्थापन केल्यावर त्या नव्या घरात देवाच्या मूर्तीची प्रतिष्ठापना झालीच नाही....
आज जर मला विचाराल तर,
"जगात परमेश्वर आहे का?" याचं उत्तर मी असं देऊ शकेन की,.....
'असावा! कारण अजूनही जगात अशा अनेक गोष्टी आहेत ज्यांचा सायन्सला उलगडा करता येत नाही....
या रॅन्डम विश्वातही अनेक पॅटर्नस दिसून येतात ते कशामुळे? त्या पॉवरलाच ईश्वर म्हणतात का?
पण जर ईश्वर असेलच तर तो एखाद्या मूर्तीच्या स्वरूपात तर नक्कीच असणार नाही. ती एक अमूर्त ऍबस्ट्रॅक्ट पॉवर असेल.......
माझ्यासारख्या एका क्षुद्र जीवाकडे लक्ष द्यायला त्याला मुळीच अवसर असणार नाही. मी त्याची प्रार्थना करीत आयुष्य घालवतोय की माझी कर्मं करीत जीवनकाल कंठतोय याला त्याच्या दृष्टीने काहीच महत्त्व नाही......
मुंग्यांच्या वारूळावर कुणी फ्लीट फवारल्यावर मरणार्‍या मुंग्या, आणि या अनंत विश्वाच्या पसार्‍यात मरणारा मी याच्यात त्याच्या दृष्टीने काहीच फरक नाही.....
मग कशाला ती मूर्तिपूजा आणि कशाला तो देव?
या जगात आपण एकटेच असतो! इथे आल्यानंतर आपल्या मानसिक सुरक्षिततेसाठी नातेसंबंध बांधतो, आई, बाप, भाऊ बहीण, बायको, पोरं, मित्र वगैरे.....
काही रक्ताच्या नात्याचे, काही मानलेले.......
पण आपण प्रत्यक्षात एकाकीच असतो! एकटेच जगतो आणि निघायची वेळ झाली की एकटेच निघून जातो!! इष्ट्मित्रांसाठी आपल्या तेराव्याच्या मिष्टान्नाची सोय करून....
जमेल तितक्या संतांची, महात्म्यांची शिकवण आणि त्यांची प्रत्यक्ष आयुष्यं अभ्यासून पाहिली....
आणि लक्षांत आलं ते हेच, त्यांनी आयुष्यभर काय वाटेल ते सांगितलं असेल, वाटेल तो उपदेश लोकांना केला असेल,
पण ते मर्त्य माणसांसारखेच जगले आणि मर्त्य माणसांसारखेच मेले......
जगाला मुक्ततेचा पाठ शिकवणारा गौतम बुद्धसुद्धा अपचन होउन गेला........
एकवचनी रामालाही शरयूच्या पाण्यात आत्महत्या करावी लागली.......
"अर्थशून्य भासे मज हा, कलह जीवनाचा,
धर्म, न्याय, नीती सारा, खेळ कल्पनेचा"
या सर्व विचारांतुन माझी नास्तिकता जन्माला आली.....
ईश्वराचं अस्तित्व मी नाकारीत नाही, पण मला स्वतःला अनुभव आल्याखेरीज मी त्यावर विश्वास ठेवणार नाही......
आणि जो मला त्याच्या अनुभव देऊ शकत नाही त्याला मी संत वा महात्मा मानू शकत नाही, मग तो वाटेल ती बडबड करीत असो.......
या भूमिकेत अनेक वर्षे गेली असतांनाच एक दिवशी बॉस्टनमधे माझ्या एका गुजराथी मित्राच्या घरी गेलो होतो. त्याच्याकडे भिंतीवर गजाननाची एक सुरेख प्रतिमा लावलेली होती. उत्तरेकडचा वा दाक्षिणात्य गणपती नाही तर एकदम अस्सल महाराष्ट्रीय गणपती!
"रत्नखचितवरा तुजगौरीकुमरा" पासून "रुणुझुणुती नुपूरे चरणी घागरीया" पर्यंत सर्व लक्षणे असलेला! मी आरती मनातल्या मनात म्हणून सर्व लक्षणे मोजुन पाहिली.....
मला अनिमिषपणे त्या चित्राकडे पहातांना पाहून तो मित्र म्हणाला,
"क्या पसंद आयी? तुम्हारे महाराष्ट्रकाही गणेश है"
"बहुत बढिया प्रतिमा है, लेकिन तुम्हें कहांसे मिली?" मी.
"तुझें क्या करना है, कहांसे मिली? लेकिन मेरे पास इसकी और एक कॉपी है, मंगता है तो लेके जाव..."
मी भारावल्यासारखी मान डोलावली......
ते चित्र घेउन घरी आलो आणि विचारात पडलो,
"काय केलं मी हे?"
माझा मूर्तिपूजेवर अजिबात विश्वास नाही. त्यातही ईश्वर जर असलाच तर तो हत्तीचं मुख आणि मानवी धड या स्वरूपात असेल यावर तर काडीचाही विश्वास नाही. मग मी ही प्रतिमा का स्वीकारली?
असो. दिसतेय तर खास मूर्त, आपल्या भारतीय संस्कृतीची निशाणी असू देत म्हणून ती मी फ्रेम करून घेतली आणि शो-पीस म्हणून लिव्हिंगरूममध्ये एका भिंतीवर टांगली.....
माझ्या मुलाच्या आईचा देवावर विश्वास असल्याने तिने मुलाला संस्कार शिकवतांना तीच प्रतिमा वापरली. नाहीतरी घरात इतर देव नव्हतेच!!
आता मोठा झाला तरी अजूनही तो आणि त्याची आई त्याच मुर्तीपुढे हात जोडून उभे रहातात........
मुलखाचे अंधश्रद्ध नाहीतर!
मी मुळीच तसा उभा रहात नाही. मी माझी बुद्धीवर विसंबून रहाणं जास्त पसंत करतो!!
पण मग....
पण मग रोज सकाळी आंघोळ करुन झाल्यावर टॉवेलाने अंग पुसतांना नकळत माझ्या तोंडून,
"प्रणम्य शिरसां देवं, गौरिपुत्रं विनायकं, भक्तावाचं स्मरे नित्यं आयु:कामात सिद्धये..."
हे निघतं ते कशामुळे?.......
खूप विचार केला हे कोडं सोडवायचा! आणि सरते शेवटी या निर्णयाला आलोय!!
नसेल माझा कोणत्याही दैवतावर विश्वास! नसेन मी कुणाचाही भक्त!!
पण ही गणेशाची मूर्ती तर भावते ना मला? या गणेशमूर्तीचा चाहता तर आहे ना मी?
मग त्याचा मित्र बनायला तर काय हरकत आहे?
मी अजुनही एक पूर्ण नास्तिक मनुष्य आहे....
पण मित्रहो, या गजाननाचा मी एक स्नेही म्हणून स्वीकार केला आहे.......
(डिक्लेमरः वरील स्फुटात मांडलेली भूमिका ही सर्वस्वी माझी आहे. वाचणारी व्यक्ती कायद्याने सज्ञान व स्वतःचा असा सारासार विचार करणारी असेल हे गृहीत धरून ती मांडली आहे. दुसर्‍या कोणालाही त्यातून काहीही संदेश, उपदेश द्यायची, काही पटवायची, वा कोणताही प्रचार करण्याची अजिबात इच्छा नाही!!!)
"प्रारंभी विनंती करू गणपती, विद्यादयासागरा...."
माझा मुलगा गजाननाच्या तसबिरीपुढे हात जोडून उभा असतो...
मी ही त्याच्या मागे उभा रहातो.
माझं मन आक्रंदून उठतं, " अरे तुझा विश्वास नाही या सगळ्यावर, सर्व थोतांड आहे ते!!"
मनाला न जुमानता नकळत डोळे मिटतात, मस्तक लवतं.....
काय जादू आहे ही?
पुन्हा सांगतो की मी पूर्ण नास्तिक आहे....
एका ब्राम्हणाच्या घरांत जन्माला आल्यामुळे सर्व ब्राम्हणी संस्कार झाले. पण माझा त्याला काहीच इलाज नव्हता. माराला भिऊन लहान मुलं काहीही शिकू शकतात......
नंतर मोठं होतांना असं लक्षांत आलं की ही आपल्या आजूबाजूची लोकं कुणाच्याही अन् कशाच्याही पाया पडतात.....
गावाच्या वेशीवरचा एक धोंडा, तो म्हसोबा, देव कसा होऊ शकेल?
आणि जर तेच लॉजिक वापरलं तर मग कोणतीही मूर्ती, मग ती दगडाची असो वा धातूची, देव कशी होऊ शकेल?
याऊप्परही जर त्या मूर्तीत देवत्व आहे असं मानलं, तर ती काढून नवी मूर्त बसवतांना,
"यांतु देवगणासर्वे, पूजामादाय पार्थिवे,
इष्टकामना प्रसिद्ध्यर्थं, पुनरागमनायचं!"
असं म्हणून तिचं विसर्जन कसं करता येईल?
मनांत विचारांचा नुसता कल्लोळ!!!
सगळं शालेय जीवन याच आंदोलनात गेलं.....
लहान असतांना मी बर्‍याच वेळा टिटवाळ्याच्या गणपतीला जात असे. आधी आई-वडिलांबरोबर आणि नंतर कॉलेजात असतांना कधी कधी एकटाही....
तेंव्हा ते देवस्थान आजच्याइतकं लोकप्रिय नव्हतं. चतुर्थी सोडुन गेलं तर मंदिरात एक पुरोहित आणि चार-पाचच भक्तगण असायचे. मंदिरही आजच्याइतकं मोठं नव्हतं. किंबहुना एका सरोवराकाठचं ते एक निर्जन मंदिर होतं.
गाभार्‍यात अथर्वशीर्ष म्हणत तासभर जरी बसलं तरी पुजारी बाहेर काढायची घाई करीत नसत. उलट अखंड अथर्वशीर्षाचं पारायण करणार्‍या भक्ताकडे कौतुकानेच बघत असत.....
आता टिटवाळ्याच्या गणपतीचे ते कमर्शियल रूप पाहिल्यानंतर तर तिथे देव नांदणे शक्यच नाही याची खात्री पटते......
त्यानंतर माझ्या नशिबाने (चांगलं वा वाईट म्हणा!) मी सायन्सचा विद्यार्थी झालो......
स्वतःला पडताळा आल्याशिवाय, सर्वांनी पडताळून डॉक्युमेंट केल्याशिवाय कशावरही विश्वास न ठेवण्याची सवय अंगी लागली......
त्याचबरोबर आपल्याला जे दिसत नाही (एक्स रे, गॅमा रे, वगैरे) ते प्रत्यक्षात अस्तित्वात असू शकतं याची विनयपूर्वक जाणीवही झाली.....
आईवडिलांचं घर सोडून स्वत:चं घर स्थापन केल्यावर त्या नव्या घरात देवाच्या मूर्तीची प्रतिष्ठापना झालीच नाही....
आज जर मला विचाराल तर,
"जगात परमेश्वर आहे का?" याचं उत्तर मी असं देऊ शकेन की,.....
'असावा! कारण अजूनही जगात अशा अनेक गोष्टी आहेत ज्यांचा सायन्सला उलगडा करता येत नाही....
या रॅन्डम विश्वातही अनेक पॅटर्नस दिसून येतात ते कशामुळे? त्या पॉवरलाच ईश्वर म्हणतात का?
पण जर ईश्वर असेलच तर तो एखाद्या मूर्तीच्या स्वरूपात तर नक्कीच असणार नाही. ती एक अमूर्त ऍबस्ट्रॅक्ट पॉवर असेल.......
माझ्यासारख्या एका क्षुद्र जीवाकडे लक्ष द्यायला त्याला मुळीच अवसर असणार नाही. मी त्याची प्रार्थना करीत आयुष्य घालवतोय की माझी कर्मं करीत जीवनकाल कंठतोय याला त्याच्या दृष्टीने काहीच महत्त्व नाही......
मुंग्यांच्या वारूळावर कुणी फ्लीट फवारल्यावर मरणार्‍या मुंग्या, आणि या अनंत विश्वाच्या पसार्‍यात मरणारा मी याच्यात त्याच्या दृष्टीने काहीच फरक नाही.....
मग कशाला ती मूर्तिपूजा आणि कशाला तो देव?
या जगात आपण एकटेच असतो! इथे आल्यानंतर आपल्या मानसिक सुरक्षिततेसाठी नातेसंबंध बांधतो, आई, बाप, भाऊ बहीण, बायको, पोरं, मित्र वगैरे.....
काही रक्ताच्या नात्याचे, काही मानलेले.......
पण आपण प्रत्यक्षात एकाकीच असतो! एकटेच जगतो आणि निघायची वेळ झाली की एकटेच निघून जातो!! इष्ट्मित्रांसाठी आपल्या तेराव्याच्या मिष्टान्नाची सोय करून....
जमेल तितक्या संतांची, महात्म्यांची शिकवण आणि त्यांची प्रत्यक्ष आयुष्यं अभ्यासून पाहिली....
आणि लक्षांत आलं ते हेच, त्यांनी आयुष्यभर काय वाटेल ते सांगितलं असेल, वाटेल तो उपदेश लोकांना केला असेल,
पण ते मर्त्य माणसांसारखेच जगले आणि मर्त्य माणसांसारखेच मेले......
जगाला मुक्ततेचा पाठ शिकवणारा गौतम बुद्धसुद्धा अपचन होउन गेला........
एकवचनी रामालाही शरयूच्या पाण्यात आत्महत्या करावी लागली.......
"अर्थशून्य भासे मज हा, कलह जीवनाचा,
धर्म, न्याय, नीती सारा, खेळ कल्पनेचा"
या सर्व विचारांतुन माझी नास्तिकता जन्माला आली.....
ईश्वराचं अस्तित्व मी नाकारीत नाही, पण मला स्वतःला अनुभव आल्याखेरीज मी त्यावर विश्वास ठेवणार नाही......
आणि जो मला त्याच्या अनुभव देऊ शकत नाही त्याला मी संत वा महात्मा मानू शकत नाही, मग तो वाटेल ती बडबड करीत असो.......
या भूमिकेत अनेक वर्षे गेली असतांनाच एक दिवशी बॉस्टनमधे माझ्या एका गुजराथी मित्राच्या घरी गेलो होतो. त्याच्याकडे भिंतीवर गजाननाची एक सुरेख प्रतिमा लावलेली होती. उत्तरेकडचा वा दाक्षिणात्य गणपती नाही तर एकदम अस्सल महाराष्ट्रीय गणपती!
"रत्नखचितवरा तुजगौरीकुमरा" पासून "रुणुझुणुती नुपूरे चरणी घागरीया" पर्यंत सर्व लक्षणे असलेला! मी आरती मनातल्या मनात म्हणून सर्व लक्षणे मोजुन पाहिली.....
मला अनिमिषपणे त्या चित्राकडे पहातांना पाहून तो मित्र म्हणाला,
"क्या पसंद आयी? तुम्हारे महाराष्ट्रकाही गणेश है"
"बहुत बढिया प्रतिमा है, लेकिन तुम्हें कहांसे मिली?" मी.
"तुझें क्या करना है, कहांसे मिली? लेकिन मेरे पास इसकी और एक कॉपी है, मंगता है तो लेके जाव..."
मी भारावल्यासारखी मान डोलावली......
ते चित्र घेउन घरी आलो आणि विचारात पडलो,
"काय केलं मी हे?"
माझा मूर्तिपूजेवर अजिबात विश्वास नाही. त्यातही ईश्वर जर असलाच तर तो हत्तीचं मुख आणि मानवी धड या स्वरूपात असेल यावर तर काडीचाही विश्वास नाही. मग मी ही प्रतिमा का स्वीकारली?
असो. दिसतेय तर खास मूर्त, आपल्या भारतीय संस्कृतीची निशाणी असू देत म्हणून ती मी फ्रेम करून घेतली आणि शो-पीस म्हणून लिव्हिंगरूममध्ये एका भिंतीवर टांगली.....
माझ्या मुलाच्या आईचा देवावर विश्वास असल्याने तिने मुलाला संस्कार शिकवतांना तीच प्रतिमा वापरली. नाहीतरी घरात इतर देव नव्हतेच!!
आता मोठा झाला तरी अजूनही तो आणि त्याची आई त्याच मुर्तीपुढे हात जोडून उभे रहातात........
मुलखाचे अंधश्रद्ध नाहीतर!
मी मुळीच तसा उभा रहात नाही. मी माझी बुद्धीवर विसंबून रहाणं जास्त पसंत करतो!!
पण मग....
पण मग रोज सकाळी आंघोळ करुन झाल्यावर टॉवेलाने अंग पुसतांना नकळत माझ्या तोंडून,
"प्रणम्य शिरसां देवं, गौरिपुत्रं विनायकं, भक्तावाचं स्मरे नित्यं आयु:कामात सिद्धये..."
हे निघतं ते कशामुळे?.......
खूप विचार केला हे कोडं सोडवायचा! आणि सरते शेवटी या निर्णयाला आलोय!!
नसेल माझा कोणत्याही दैवतावर विश्वास! नसेन मी कुणाचाही भक्त!!
पण ही गणेशाची मूर्ती तर भावते ना मला? या गणेशमूर्तीचा चाहता तर आहे ना मी?
मग त्याचा मित्र बनायला तर काय हरकत आहे?
मी अजुनही एक पूर्ण नास्तिक मनुष्य आहे....
पण मित्रहो, या गजाननाचा मी एक स्नेही म्हणून स्वीकार केला आहे.......
(डिक्लेमरः वरील स्फुटात मांडलेली भूमिका ही सर्वस्वी माझी आहे. वाचणारी व्यक्ती कायद्याने सज्ञान व स्वतःचा असा सारासार विचार करणारी असेल हे गृहीत धरून ती मांडली आहे. दुसर्‍या कोणालाही त्यातून काहीही संदेश, उपदेश द्यायची, काही पटवायची, वा कोणताही प्रचार करण्याची अजिबात इच्छा नाही!!!)
Friday, May 23, 2008
गावित मास्तर
"आपलं हस्तलिखित आता चांगलं तयार होत आलंय! तू बरेच श्रम घेतलेले दिसताहेत" आमचे मराठीचे देशमुख सर मला म्हणत होते...
"होय सर! कथा, लेख, कविता सगळं जमलंय. आता मुखपृष्ठ ठरलं की झालं"
"आणि तुझं संपादकीय?"
"ते सुद्धा पुरं होत आलंय"
"बरं, मुखपृष्ठाचं काय करणार?"
"गावित मास्तरांनी काढलेलं एखादं चित्र टाकावं म्हणतोय" मी
"तुला वाटतं तो चित्र काढून देईल?"
"विचारायला तर काय हरकत आहे"
"असं म्हणतोस? ठीक आहे, बघ विचारून! पण सांभाळून हो, दुर्वास आहे तो!!"
मला हसू आलं. देशमुख सरांनीही स्मित केलं आणि मला प्रेमळपणे म्हणाले,
"तुला अगदीच मारायला उठला तर माझं नांव सांग! मी विचारायला सांगितलं होतं म्हणुन सांग"
मी मान डोलावली. आता गावित मास्तरांशी कसं आणि काय बोलायचं याचा मनाशीच विचार करू लागलो...
माझ्या शालेय जीवनात मला अनेक शिक्षक मिळाले. काही चांगले काही वाईट! गावित मास्तर त्यातीलच एक! ते काही गणित, विज्ञान, इतिहास वा भूगोल शिकवणारे मास्तर नव्हते. किंबहुना आमच्या इंग्रजी माध्यमाच्या शाळेत इंग्रजी व्यवस्थित न येणारे ते एकमात्र शिक्षक असावेत. त्यांचा मुख्य विषय चित्रकला! जोडीला ते आमच्या पीटीच्या शिक्षकांनाही मदत करीत. कदाचित नुसती चित्रकला शिकवून त्यांचे कामाचे तास पूर्ण भरत नसावेत म्हणून त्यांच्यावर आणखी पीटी शिकवण्याची सक्ती असावी. आमची शाळा दोन सत्रात होती तेंव्हा एका सत्राला गावित मास्तर आणि दुसर्‍या सत्राला घाटगे नांवाच्या एक मॅडम होत्या. होय, मॅडमच!! त्यांना शिक्षिका म्हटलेले मुळीच आवडायचे नाही. त्या नोकरी तरी कशासाठी करत होत्या देव जाणे. त्यांचे पती गावातील अत्यंत यशस्वी डॉक्टर होते. स्वत:ची गाडी सोडायला आणि न्यायला येणार्‍या आमच्या शाळेतील या एकमेव व्यक्ती!! एरवी आमचे प्रिन्सिपलसुद्धा रेल्वे स्टेशनवर उतरले की वन्-टू, वन्-टू करत चालत यायचे आणि जायचे!!
गावित मास्तर मात्र पीटी शिकवत असले तरी त्यांचा जीव त्यात रमत नसे. त्यांची आवड म्हणजे चित्रकला. ते चित्रे फारच सफाईने काढत. पण भलतेच कडक!त्यांना डोक्यात राख घालून घ्यायला वेळ लागत नसे. एकदा मला चांगले आठवते. कैलास लेणे अजिंठ्याला आहे की वेरूळला याचे बरोबर उत्तर देता न आल्याने त्यांनी चिडून जाऊन आम्हा सातवीतल्या सगळ्या मुलांना सटासट छड्या मारल्या होत्या. आता सातवीतली मुलं आम्ही, त्यातही मुंबईतच जन्मलेली आणि वाढलेली! आम्हाला अजिंठा-वेरूळला लेणी आहेत हे ऐकून माहित होते पण कुठे नक्की काय आहे ते कुठे आठवत होते? माझी तर त्याकाळी समजूत मराठवाडा म्हणजे शिवाजीचा कुठलातरी बंगला असावा अशीच होती!! शिवाजीमुळेच मराठे या शब्दाचा परिचय होता आणि वाडा म्हणजे मोठा बंगला हे माहिती होतं!! जसा लालमहाल, तसा मराठवाडा!!! आता वाटतं की नशीब माझं की मी हे त्यावेळी कुठे बोलून दाखवलं नाही. नाहीतर साफ पिटला गेलो असतो.....
मी आता दहावीत असलो तरी हा पूर्वीचा प्रसंग आठवून जरा काळजीतच होतो. हळूच टिचर्स-रूममध्ये गेलो. गावित मास्तर एका कोपर्‍यात बसले होते, पेपर वाचत होते. पाच सव्वापाच फूट उंची, काळा वर्ण, आणि अत्यंत किडकिडीत शरिरयष्टी! मुलांना मारायला इतका जोर त्यांच्या अंगात कुठून यायचा देव जाणे!! डोक्यावर केसांची चहासाखर झालेली! बारीक कोरलेली अणकुचीदार मिशी, रमेश देव स्टाईल!! अंगात मळखाऊ रंगाची, कॉटनचीच, शर्ट आणि पॅन्ट! नाकावर जस्ती काड्यांचा चश्मा!!
मी त्यांच्याजवळ जाउन हळूच हाक मारली.
"सर"
"काय आहे?" वाचनात व्यत्यय आल्याने वैतागलेला स्वर...
"नाही सर, आम्ही ते शाळेचं हस्तलिखित तयार करतोय, सगळं होत आलंय, तेंव्हा जरा मुखपृष्ठासाठी तुम्ही काढलेलं एखादं चित्र जर वापरता आलं तर....."
"हस्तलिखित? म्हणजे मराठीत दिसतंय!"
"होय सर, तुम्ही कसं ओळखलंत?"
"त्यात काय कठीन आहे? अरे इंग्रजी असतं तर शाळेनं छापलं नसतं का? मराठी आहे म्हणुनच हस्तालिखित! मराठीवर कशाला पैसा खर्च करतील हे लोक!"
मी काहीच बोललो नाही. मग मास्तरच म्हणाले,
"ठीक आहे, आनून टाक तुझं हस्तलिखित इथे"
"सर आम्हाला फक्त चित्र हवंय, हस्तलिखित कशाला आणून टाकू?"
"अरे गाढवा! मला ते वाचून बघितलं पायजेल ना! त्याशिवाय चित्रासाठी विषय कसा निवडनार? का हेमामालिनीचं चित्रं काढून हवेय तुला?" मास्तर वैतागले...
मी मनांत म्ह्टलं की मास्तर जर खरंच हेमामालिनीचं चित्र काढून देतील तर काय बहार येईल! आपलं वार्षिक सॉलिड पॉप्युलर होईल!! फार काय, शाळा मॅनेजमेंट मग ते छापेलसुद्धा!! पण तसं बोललो असतो तर तिथेच मुस्काटीत खावी लागली असती...
मी दुसर्‍या दिवशी सकाळी ते हस्तलिखित मास्तरांना नेऊन दिलं. शाळा सुटायच्या आधी मास्तरांनी माझ्यासाठी वर्गात निरोप धाडला की मला बोलावलंय! मी घाबरतच टिचर्स रूममध्ये गेलो. मास्तर टेबलाशी हस्तलिखित पसरून बसले होते. मला बघताच म्हणाले,
"काय हो अतिशहाने, यांत तुम्ही काय लिहिलंय?"
"सर ती एक कथा लिहिली आहे..."
"अरे पण संपादक ना तू? मग तुझं संपादकीय कुठंय?"
"सर, ते मी अजून लिहीतोय, पूर्ण नाही झालं..."
"मग लवकर लिहून आनून दे. त्याच्याशिवाय मी हात लावणार नाही कशाला..."
मी त्या रात्री बसून माझं संपादकीय पूर्ण केलं. विषय मला वाटतं की "मराठी संस्कृतीमध्ये लोककलांचे स्थान" असा काहीतरी होता. मी रात्री जागून अभ्यास करतोय असा समज होऊन आईवडिलही खूष झाले....
दुसर्‍या दिवशी जाऊन मी ते संपादकीय गावित सरांना नेऊन दिलं. त्यांनी माझ्यासमोरच ते वाचलं...
"सर कसं आहे?"
"ते मला काय ठाऊक? मी काय मराठीचा मास्तर आहे? आता पुढल्या सोमवारी साडेदहा वाजता मला भेट इथेच!"
"म्हणजे सर तुम्ही नक्की चित्र काढणार ना!"
"अरे नायतर काय शेन्या थापायला बोलवून र्‍ह्यायलोय का तुला? चल फूट आता, हकाल गाडी!"
मला अतिशय आनंद झाला. त्या आनंदात तिथून "फुटायला" ही मला काही वाटलं नाही...
पुढल्या सोमवार पर्यंत मला नुसता धीर निघत नव्हता. कसाबसा साडेदहा वाजेपर्यंत थांबलो आणि गावित मास्तरांना भेटायला टीचर्स रूम कडे धाव घेतली....
मास्तर टेबलाशी बसले होते. मला पाहताच उठले आणि म्हणाले,
"चल माझ्याबरोबर"
आमच्या शाळेत ड्रॉइंगच्या तासासाठी निराळी खोली होती. तिथे निरनिराळी चित्रं लावली होती, तिथली बाकंसुद्धा जास्त लांबरूंद वगैरे.... आम्ही तिथे गेलो.
"सर चित्र झालं तयार?"
"नाय, मनाजोगतं झालं नाय म्हनून फाडून टाकलं" मला प्रथमच एक सरळ उत्तर मिळालं. पण असं उत्तर, की माझी त्यामुळे खूप निराशा झाली...
"मग आता काय?" मी
"आता काय! चल बस हितं! मास्तर एका पांढराशुभ्र कागद लावलेल्या फलकाशी बसले. मला त्यांनी समोर बसवलं. माझ्या हातात एक कागद दिला. स्वतःच्या हातात एक कोळसा घेतला आणि मला म्हणाले,
"हे घ्ये तुझं ते संपादकीय आनि वाच मोठ्यानं"
मी भारावल्यागत त्यांच्याकडून तो कागद घेतला आणि मोठयाने सावकाश ते संपादकीय वाचायला सुरवात केली. त्याबरोबर गावितमास्तरांनी कागदावर कोळसा ओढायला सुरवात केली...
मला ते काय काढतायत ते बघायची अतीव इच्छा होती. मी वाचन थांबवून त्यांच्या फलकाकडे नजर टाकायचा प्रयत्न केला.....
"हात् भोस*च्या! थांबू नगंस!" मास्तर कडाडले......
ते जरी कडक असले तरी त्यांचा हा आवाज मी यापूर्वी कधीच ऐकला नव्हता. मी घाबरून पुढे वाचत राहिलो....
संपादकीय वाचून संपलं....
मास्तर समाधीत बुडालेले! हाताने फराफर रेघोट्या मारत होते!!! हाताला जरा विश्रांती नव्हती.....
मी थोडा वेळ तेच नुसता पहात राहिलो...
नंतर केवळ उत्सुकतेपोटी उठलो आणि त्यांच्या माराच्या टप्प्यात येणार नाही असं बघून त्याच्या पाठीशी जाऊन त्यांनी काय रेखाटलंय ते पाहू लागलो.....
पाह्तो तर काय!!!!
गावित सरांनी नुसत्या कोळश्याने समोरच्या फलकावर दोन रेखाकृती रेखाटल्या होत्या....
एक होती पवाडा गाण्यार्‍या शाहिराची!! अगदी मर्‍हाट्मोळा पोशाख! डफ आणि फेट्यासकट!! आणि चेहर्‍यावर अगदी बाबासाहेब पुरंदर्‍यांचा आवेश!!!
दुसरी होती नऊवारी नेसलेल्या, बोटांत पदर उंचावलेल्या मराठमोळ्या तमाशा नर्तिकेची!! चेहरा वेगळा होता पण भाव अगदी जयश्री गडकरच्या "बुगडी माझी सांडली ग!" मधला!!!!
"सर काय मस्त आहे हो!!" माराची पर्वा न करता माझ्या नकळत माझ्या तोंडून शब्द बाहेर पडले...
"तुझ्या संपादकीयाशी जुळतंय का नाय!"
"ते तर आहेच सर! पण नुसतं चित्र म्हणुनही किती सुंदर आहे!!!"
"मला वाटलंच!" सर समाधानाने म्हणाले, "तुला हवं असेल तर यात रंग भरून देईन!"
"नको, नको! रंग नको!!! तपशील नुसता कोळश्यानेच भरा....."
"आनि तुझ्या त्या देशमुख मास्तराच्या मनाला नाही आलं तर?" सर मिश्किलपणे म्हणाले....
"नाही आलं तर नाही आलं!! त्यांना सांगीन की मला आधी संपादक म्हणून काढून टाका आणि नंतर हिंमत असेल तर स्वतः या चित्रात साजेसे रंग भरा!!!"
"शाबास! पोरा, शाबास!!" सरांच्या तोंडून कधी नव्हे हे ती मी प्रशंसा ऐकली...
"अरे म्हनून तर मी तुझं संपादकीय वाचायला मागितलं! तू बरं लिवतोस!! विचार करुन शब्द निवडतोस!! अरे लेखन ही पन एक कलाच नाय का? आनि कुठल्याही कलेचं असंच असतंय!! जिथे सुरवात पाहिजे तिथे सुरवात आनि जिथं शेवट पाहिजे तिथे शेवट!! अरे उगाच आलं मनात आनि काढलं कागदावर उतरवून, त्याला काय अर्थ आहे? सगळ्या कलाकृतींना, मग ते लेखन असो की चित्र की शिल्प, एक स्थापत्य असतंय!! तू ते तुझ्या लेखात सांभाळलंय! म्हनून तर मी चित्र द्यायाला तयार झालो..."
"थँक्यू सर!" मी भारावून गेलो होतो.
" ते ठीक! पन मला एक सांग!" सरांचा चेहरा पुन्हा मिश्किल झाला होता....
"तू माझ्याकडे चित्रासाठी का आलास? त्या राजकन्येकडे गेला असतास तर तुला अगदी पेस्टल किंवा आइलपेंट मिळालं आसतं की!!" त्यांचा घाटगे मॅडमच्या विषयीचा उपरोध माझ्या लक्षांत आला....
"हो सर मिळालं असतं! पण हे भाव कसे मिळाले असते? काय कला ठेवलीय देवानं तुमच्या बोटांत!"
मला वाटलं सर प्रसन्न होतील, पण ते उदास झाले....
"आरे काय उपयोग! कला काय जाळायची? शेवटी आम्ही गावकुसाबाहेरचे!! हिते तरी मुंबईत आम्हाला बरोबरीची वागनूक मिळतेय काय! अरे किती सोसायचं या जातीपायी!!'
"असं कसं म्हणता सर! देव कला बोटात देतांना काय जात बघुन देतो का?"
सरांचे डोळे अगदी टचकन अश्रूंनी भरले....
"अरे देव असं समजत नाही, तुम्ही पोरं असं मानत नाही, मग आमच्या पिढीलाच काय धाड भरलीय रं....."
मला काय बोलावं ते सुचेना! मग त्यांनीच स्वतःला सावरलं!!
" आसो! देवाला समजतंय! तुम्हाला पोरांना समजतंय!! आता अगदी भटा-बामनाचा पोरगा तू! पन तुझे विचार वेगळे हायेत, पुढारलेले हायेत!!! चांगलं हाय! आमी एक भोगलं ते भोगलं, पन तुझ्यासारखा विचार करणारी पुढची पिढी असंल तं आमाला जे भोगावं लागलं ते आमच्या मुला-नातवंडांना तरी नाई भोगावं लागनार!"
सर डोळे पुशीत समाधानाने म्हणाले.......
मला पण खूप खूप आनंद झाला असता हो......
जर गावित सरांचे शब्द खरे ठरले असते तर.........
"होय सर! कथा, लेख, कविता सगळं जमलंय. आता मुखपृष्ठ ठरलं की झालं"
"आणि तुझं संपादकीय?"
"ते सुद्धा पुरं होत आलंय"
"बरं, मुखपृष्ठाचं काय करणार?"
"गावित मास्तरांनी काढलेलं एखादं चित्र टाकावं म्हणतोय" मी
"तुला वाटतं तो चित्र काढून देईल?"
"विचारायला तर काय हरकत आहे"
"असं म्हणतोस? ठीक आहे, बघ विचारून! पण सांभाळून हो, दुर्वास आहे तो!!"
मला हसू आलं. देशमुख सरांनीही स्मित केलं आणि मला प्रेमळपणे म्हणाले,
"तुला अगदीच मारायला उठला तर माझं नांव सांग! मी विचारायला सांगितलं होतं म्हणुन सांग"
मी मान डोलावली. आता गावित मास्तरांशी कसं आणि काय बोलायचं याचा मनाशीच विचार करू लागलो...
माझ्या शालेय जीवनात मला अनेक शिक्षक मिळाले. काही चांगले काही वाईट! गावित मास्तर त्यातीलच एक! ते काही गणित, विज्ञान, इतिहास वा भूगोल शिकवणारे मास्तर नव्हते. किंबहुना आमच्या इंग्रजी माध्यमाच्या शाळेत इंग्रजी व्यवस्थित न येणारे ते एकमात्र शिक्षक असावेत. त्यांचा मुख्य विषय चित्रकला! जोडीला ते आमच्या पीटीच्या शिक्षकांनाही मदत करीत. कदाचित नुसती चित्रकला शिकवून त्यांचे कामाचे तास पूर्ण भरत नसावेत म्हणून त्यांच्यावर आणखी पीटी शिकवण्याची सक्ती असावी. आमची शाळा दोन सत्रात होती तेंव्हा एका सत्राला गावित मास्तर आणि दुसर्‍या सत्राला घाटगे नांवाच्या एक मॅडम होत्या. होय, मॅडमच!! त्यांना शिक्षिका म्हटलेले मुळीच आवडायचे नाही. त्या नोकरी तरी कशासाठी करत होत्या देव जाणे. त्यांचे पती गावातील अत्यंत यशस्वी डॉक्टर होते. स्वत:ची गाडी सोडायला आणि न्यायला येणार्‍या आमच्या शाळेतील या एकमेव व्यक्ती!! एरवी आमचे प्रिन्सिपलसुद्धा रेल्वे स्टेशनवर उतरले की वन्-टू, वन्-टू करत चालत यायचे आणि जायचे!!
गावित मास्तर मात्र पीटी शिकवत असले तरी त्यांचा जीव त्यात रमत नसे. त्यांची आवड म्हणजे चित्रकला. ते चित्रे फारच सफाईने काढत. पण भलतेच कडक!त्यांना डोक्यात राख घालून घ्यायला वेळ लागत नसे. एकदा मला चांगले आठवते. कैलास लेणे अजिंठ्याला आहे की वेरूळला याचे बरोबर उत्तर देता न आल्याने त्यांनी चिडून जाऊन आम्हा सातवीतल्या सगळ्या मुलांना सटासट छड्या मारल्या होत्या. आता सातवीतली मुलं आम्ही, त्यातही मुंबईतच जन्मलेली आणि वाढलेली! आम्हाला अजिंठा-वेरूळला लेणी आहेत हे ऐकून माहित होते पण कुठे नक्की काय आहे ते कुठे आठवत होते? माझी तर त्याकाळी समजूत मराठवाडा म्हणजे शिवाजीचा कुठलातरी बंगला असावा अशीच होती!! शिवाजीमुळेच मराठे या शब्दाचा परिचय होता आणि वाडा म्हणजे मोठा बंगला हे माहिती होतं!! जसा लालमहाल, तसा मराठवाडा!!! आता वाटतं की नशीब माझं की मी हे त्यावेळी कुठे बोलून दाखवलं नाही. नाहीतर साफ पिटला गेलो असतो.....
मी आता दहावीत असलो तरी हा पूर्वीचा प्रसंग आठवून जरा काळजीतच होतो. हळूच टिचर्स-रूममध्ये गेलो. गावित मास्तर एका कोपर्‍यात बसले होते, पेपर वाचत होते. पाच सव्वापाच फूट उंची, काळा वर्ण, आणि अत्यंत किडकिडीत शरिरयष्टी! मुलांना मारायला इतका जोर त्यांच्या अंगात कुठून यायचा देव जाणे!! डोक्यावर केसांची चहासाखर झालेली! बारीक कोरलेली अणकुचीदार मिशी, रमेश देव स्टाईल!! अंगात मळखाऊ रंगाची, कॉटनचीच, शर्ट आणि पॅन्ट! नाकावर जस्ती काड्यांचा चश्मा!!
मी त्यांच्याजवळ जाउन हळूच हाक मारली.
"सर"
"काय आहे?" वाचनात व्यत्यय आल्याने वैतागलेला स्वर...
"नाही सर, आम्ही ते शाळेचं हस्तलिखित तयार करतोय, सगळं होत आलंय, तेंव्हा जरा मुखपृष्ठासाठी तुम्ही काढलेलं एखादं चित्र जर वापरता आलं तर....."
"हस्तलिखित? म्हणजे मराठीत दिसतंय!"
"होय सर, तुम्ही कसं ओळखलंत?"
"त्यात काय कठीन आहे? अरे इंग्रजी असतं तर शाळेनं छापलं नसतं का? मराठी आहे म्हणुनच हस्तालिखित! मराठीवर कशाला पैसा खर्च करतील हे लोक!"
मी काहीच बोललो नाही. मग मास्तरच म्हणाले,
"ठीक आहे, आनून टाक तुझं हस्तलिखित इथे"
"सर आम्हाला फक्त चित्र हवंय, हस्तलिखित कशाला आणून टाकू?"
"अरे गाढवा! मला ते वाचून बघितलं पायजेल ना! त्याशिवाय चित्रासाठी विषय कसा निवडनार? का हेमामालिनीचं चित्रं काढून हवेय तुला?" मास्तर वैतागले...
मी मनांत म्ह्टलं की मास्तर जर खरंच हेमामालिनीचं चित्र काढून देतील तर काय बहार येईल! आपलं वार्षिक सॉलिड पॉप्युलर होईल!! फार काय, शाळा मॅनेजमेंट मग ते छापेलसुद्धा!! पण तसं बोललो असतो तर तिथेच मुस्काटीत खावी लागली असती...
मी दुसर्‍या दिवशी सकाळी ते हस्तलिखित मास्तरांना नेऊन दिलं. शाळा सुटायच्या आधी मास्तरांनी माझ्यासाठी वर्गात निरोप धाडला की मला बोलावलंय! मी घाबरतच टिचर्स रूममध्ये गेलो. मास्तर टेबलाशी हस्तलिखित पसरून बसले होते. मला बघताच म्हणाले,
"काय हो अतिशहाने, यांत तुम्ही काय लिहिलंय?"
"सर ती एक कथा लिहिली आहे..."
"अरे पण संपादक ना तू? मग तुझं संपादकीय कुठंय?"
"सर, ते मी अजून लिहीतोय, पूर्ण नाही झालं..."
"मग लवकर लिहून आनून दे. त्याच्याशिवाय मी हात लावणार नाही कशाला..."
मी त्या रात्री बसून माझं संपादकीय पूर्ण केलं. विषय मला वाटतं की "मराठी संस्कृतीमध्ये लोककलांचे स्थान" असा काहीतरी होता. मी रात्री जागून अभ्यास करतोय असा समज होऊन आईवडिलही खूष झाले....
दुसर्‍या दिवशी जाऊन मी ते संपादकीय गावित सरांना नेऊन दिलं. त्यांनी माझ्यासमोरच ते वाचलं...
"सर कसं आहे?"
"ते मला काय ठाऊक? मी काय मराठीचा मास्तर आहे? आता पुढल्या सोमवारी साडेदहा वाजता मला भेट इथेच!"
"म्हणजे सर तुम्ही नक्की चित्र काढणार ना!"
"अरे नायतर काय शेन्या थापायला बोलवून र्‍ह्यायलोय का तुला? चल फूट आता, हकाल गाडी!"
मला अतिशय आनंद झाला. त्या आनंदात तिथून "फुटायला" ही मला काही वाटलं नाही...
पुढल्या सोमवार पर्यंत मला नुसता धीर निघत नव्हता. कसाबसा साडेदहा वाजेपर्यंत थांबलो आणि गावित मास्तरांना भेटायला टीचर्स रूम कडे धाव घेतली....
मास्तर टेबलाशी बसले होते. मला पाहताच उठले आणि म्हणाले,
"चल माझ्याबरोबर"
आमच्या शाळेत ड्रॉइंगच्या तासासाठी निराळी खोली होती. तिथे निरनिराळी चित्रं लावली होती, तिथली बाकंसुद्धा जास्त लांबरूंद वगैरे.... आम्ही तिथे गेलो.
"सर चित्र झालं तयार?"
"नाय, मनाजोगतं झालं नाय म्हनून फाडून टाकलं" मला प्रथमच एक सरळ उत्तर मिळालं. पण असं उत्तर, की माझी त्यामुळे खूप निराशा झाली...
"मग आता काय?" मी
"आता काय! चल बस हितं! मास्तर एका पांढराशुभ्र कागद लावलेल्या फलकाशी बसले. मला त्यांनी समोर बसवलं. माझ्या हातात एक कागद दिला. स्वतःच्या हातात एक कोळसा घेतला आणि मला म्हणाले,
"हे घ्ये तुझं ते संपादकीय आनि वाच मोठ्यानं"
मी भारावल्यागत त्यांच्याकडून तो कागद घेतला आणि मोठयाने सावकाश ते संपादकीय वाचायला सुरवात केली. त्याबरोबर गावितमास्तरांनी कागदावर कोळसा ओढायला सुरवात केली...
मला ते काय काढतायत ते बघायची अतीव इच्छा होती. मी वाचन थांबवून त्यांच्या फलकाकडे नजर टाकायचा प्रयत्न केला.....
"हात् भोस*च्या! थांबू नगंस!" मास्तर कडाडले......
ते जरी कडक असले तरी त्यांचा हा आवाज मी यापूर्वी कधीच ऐकला नव्हता. मी घाबरून पुढे वाचत राहिलो....
संपादकीय वाचून संपलं....
मास्तर समाधीत बुडालेले! हाताने फराफर रेघोट्या मारत होते!!! हाताला जरा विश्रांती नव्हती.....
मी थोडा वेळ तेच नुसता पहात राहिलो...
नंतर केवळ उत्सुकतेपोटी उठलो आणि त्यांच्या माराच्या टप्प्यात येणार नाही असं बघून त्याच्या पाठीशी जाऊन त्यांनी काय रेखाटलंय ते पाहू लागलो.....
पाह्तो तर काय!!!!
गावित सरांनी नुसत्या कोळश्याने समोरच्या फलकावर दोन रेखाकृती रेखाटल्या होत्या....
एक होती पवाडा गाण्यार्‍या शाहिराची!! अगदी मर्‍हाट्मोळा पोशाख! डफ आणि फेट्यासकट!! आणि चेहर्‍यावर अगदी बाबासाहेब पुरंदर्‍यांचा आवेश!!!
दुसरी होती नऊवारी नेसलेल्या, बोटांत पदर उंचावलेल्या मराठमोळ्या तमाशा नर्तिकेची!! चेहरा वेगळा होता पण भाव अगदी जयश्री गडकरच्या "बुगडी माझी सांडली ग!" मधला!!!!
"सर काय मस्त आहे हो!!" माराची पर्वा न करता माझ्या नकळत माझ्या तोंडून शब्द बाहेर पडले...
"तुझ्या संपादकीयाशी जुळतंय का नाय!"
"ते तर आहेच सर! पण नुसतं चित्र म्हणुनही किती सुंदर आहे!!!"
"मला वाटलंच!" सर समाधानाने म्हणाले, "तुला हवं असेल तर यात रंग भरून देईन!"
"नको, नको! रंग नको!!! तपशील नुसता कोळश्यानेच भरा....."
"आनि तुझ्या त्या देशमुख मास्तराच्या मनाला नाही आलं तर?" सर मिश्किलपणे म्हणाले....
"नाही आलं तर नाही आलं!! त्यांना सांगीन की मला आधी संपादक म्हणून काढून टाका आणि नंतर हिंमत असेल तर स्वतः या चित्रात साजेसे रंग भरा!!!"
"शाबास! पोरा, शाबास!!" सरांच्या तोंडून कधी नव्हे हे ती मी प्रशंसा ऐकली...
"अरे म्हनून तर मी तुझं संपादकीय वाचायला मागितलं! तू बरं लिवतोस!! विचार करुन शब्द निवडतोस!! अरे लेखन ही पन एक कलाच नाय का? आनि कुठल्याही कलेचं असंच असतंय!! जिथे सुरवात पाहिजे तिथे सुरवात आनि जिथं शेवट पाहिजे तिथे शेवट!! अरे उगाच आलं मनात आनि काढलं कागदावर उतरवून, त्याला काय अर्थ आहे? सगळ्या कलाकृतींना, मग ते लेखन असो की चित्र की शिल्प, एक स्थापत्य असतंय!! तू ते तुझ्या लेखात सांभाळलंय! म्हनून तर मी चित्र द्यायाला तयार झालो..."
"थँक्यू सर!" मी भारावून गेलो होतो.
" ते ठीक! पन मला एक सांग!" सरांचा चेहरा पुन्हा मिश्किल झाला होता....
"तू माझ्याकडे चित्रासाठी का आलास? त्या राजकन्येकडे गेला असतास तर तुला अगदी पेस्टल किंवा आइलपेंट मिळालं आसतं की!!" त्यांचा घाटगे मॅडमच्या विषयीचा उपरोध माझ्या लक्षांत आला....
"हो सर मिळालं असतं! पण हे भाव कसे मिळाले असते? काय कला ठेवलीय देवानं तुमच्या बोटांत!"
मला वाटलं सर प्रसन्न होतील, पण ते उदास झाले....
"आरे काय उपयोग! कला काय जाळायची? शेवटी आम्ही गावकुसाबाहेरचे!! हिते तरी मुंबईत आम्हाला बरोबरीची वागनूक मिळतेय काय! अरे किती सोसायचं या जातीपायी!!'
"असं कसं म्हणता सर! देव कला बोटात देतांना काय जात बघुन देतो का?"
सरांचे डोळे अगदी टचकन अश्रूंनी भरले....
"अरे देव असं समजत नाही, तुम्ही पोरं असं मानत नाही, मग आमच्या पिढीलाच काय धाड भरलीय रं....."
मला काय बोलावं ते सुचेना! मग त्यांनीच स्वतःला सावरलं!!
" आसो! देवाला समजतंय! तुम्हाला पोरांना समजतंय!! आता अगदी भटा-बामनाचा पोरगा तू! पन तुझे विचार वेगळे हायेत, पुढारलेले हायेत!!! चांगलं हाय! आमी एक भोगलं ते भोगलं, पन तुझ्यासारखा विचार करणारी पुढची पिढी असंल तं आमाला जे भोगावं लागलं ते आमच्या मुला-नातवंडांना तरी नाई भोगावं लागनार!"
सर डोळे पुशीत समाधानाने म्हणाले.......
मला पण खूप खूप आनंद झाला असता हो......
जर गावित सरांचे शब्द खरे ठरले असते तर.........
Wednesday, May 7, 2008
अब्दुल खान - ४
एका शनिवारी रात्री जेवण वगैरे आटोपून आम्ही आपापल्या खोल्यांत गेलो होतो. मी पलंगावर पडून काहीतरी वाचत होतो. बर्‍याच वेळाने खानची हाक आली,
"अरे सुलेश, जागे हो की सो गये?"
"क्या है खानसाब?"
"जरा इधर आना तो!"
मी त्याच्या खोलीत गेलो. बघतो तो जमिनीवर खोलीभर कागद पसरलेले आणि हा त्यामधे बसलेला. त्याच्या हातात एक फॉर्म होता.
"जरा ये पढकर मीनिंग बताना तो, ये पॉईंट मेरी समझमें नही आ रहा के क्या पूछा है!"
मी तो फॉर्म हातात घेऊन वाचला. बघतो तो न्यूयॉर्क मेडिकल बोर्डाच्या लेखी परीक्षेचा ऍप्लीकेशन!
"खानसाब ये आपके पास कैसे?" माझं आश्चर्य.
"कैसे मतलब? मुझे एक्झाम लेनी है लेकिन ये ससुरे ऍप्लिकेशनमें ये पॉईंट समझमें नही आ रहा की उनको क्या इन्फर्मेशन चाहिये!"
"आप ये एक्झाम लेंगे? लेकिन ये तो डॉक्टर लोगोंके लिये है. आप कैसे लेंगे?"
बाहेरच्या देशांतील डॉक्टरांना अमेरिकेत प्रॅक्टिस/ हॉस्पिटलांत नोकरी करण्याआधी इथे रेसिडेन्सी करावी लागते. त्या रेसिडेन्सीत प्रवेश मिळवण्याआधी ही अतिशय अवघड परीक्षा पास व्हावी लागते.
"कैसे का क्या मतलब? डॉक्टर हूं इसलिये!"
"आप और डॉक्टर?' माझ्या आश्चर्याचा कडेलोटच झाला.
"अबे नही तो फिर क्या कसाई दिखता हूं?" तो वैतागला.
"तो फिर आपका रातका बाहर जाना...."
"अरे वो टेंपररी जॉब है मेरा. रातको वह जॉब करता हूं इसलिये दिनमें थोडीबहुत पढाई कर पाता हूं"
"अच्छा?"
"तो तुम्हें क्या लगा, रातको मैं रंडियां घुमाने जाता हूं? अरे मॅनहॅटनके एक बँकमें सिक्युरीटीमें हूं मैं!"
मी त्याच्याकडे बघत राहिलो. माझ्या डोळ्यांतला अविश्वास त्याने ओळखला.
"अरे ये देखो, ये मेडिकल डिग्री है मेरी!" त्याने एक जुना कागद काढून माझ्या हातात दिला. पाहतो तर खरंच पाकिस्तानातल्या एका मिलीटरी मेडिकल कॉलेजचं सर्टिफिकेट! त्यावर इंगजीत अब्दुल खानचं नांव!!
"खानसाब, आप मिलीटरी डॉक्टर हैं?" मी उभ्या आयुष्यात इतका आश्चर्यचकित कधी झालो नव्हतो!!
"है नही, था!" मग त्याने त्याची कथा सांगितली.
अब्दुल खानचा जन्म पेशावरजवळचा. त्याचे आजोबा आणि वडील वस्तीचे प्रमुख होते, लष्करात काम केलेले होते. त्याच्या आजोबांनी खान अब्दुल गफ्फारखानांच्या विचारांनी प्रभावित होऊन याला फॅमिली-व्यवसायांत न गुंतवता डॉक्टर करायचं ठरवलं. पठाणांच्या शिरस्त्याप्रमाणे हा लष्करात भरती झाला आणि स्वतःच्या हुशारीवर मिलीटरी मेडिकल कॉलेजमधून डॉक्टर झाला.
"तुम्हें पता है, मैं एक फेमस पोलिटिकल लीडरके मेडिकल पॅनलपर था."
"तो फिर?"
"बादमें कू-डे-टा हुआ और मिलीटरीने टेक-ओव्हर कर लिया. उस लीडरको मारा दिया गया. उसके सब नजदिकी लोगोंको हॅरेसमेंट शुरू हुयी. हम सब तितरबितर हो गये"
आता मला तो लीडर कोण असेल याचा जरासा अंदाज आला.
"लेकिन खानसाब, आप तो मिलीटरीमेंही थे, फिर आपकोही हरासमेंट कैसे हुयी?"
"तू तो बच्चा है, सुलेश! अरे मेरी नौकरी फौजमें थी इसका मतलब ये नही के मैं ऑटोमेटिकली डिक्टेटरशिप फेवर करता हूं. हम डेमॉक्रसी चाहते है इसलिये तो उस लीडर के साथ थे. आर्मीमें ये बात पता थी. उसमेंभी नयी रेजीम को शरियत का अंमल चलाना था. हम तो मजहब को पर्सनल मॅटर समझते है. बस, हम अनवेलकम हो गये. बडी मुश्कीलसे मैं वहांसे जान बचाकर भागा और लंडन जा पहुंचा. वहांसे पोलिटिकल असायलम लेके अमरिका आया. तभीसे इस न्यूयॉर्कमें हूं."
"और आपका नाईटजॉब?"
"हां! एक्स-आर्मी होनेसे यहां सिक्युरिटीने जॉब मिला. मिलीटरी ट्रेनिंग थी ना मेरे पास! सोचा, ये तो टेंपररी है, अपने मेडिकल पेशेमें काम मिलनेतक करूंगा!! बादमें पता चला की यहां इम्तहान लेनी पडती है और वह बहुत डिफिकल्ट है. इसलिये नाईटड्यूटी मांगकर ले ली. तभीसे रातको काम करके दिनमें जितनी हो सके पढाई कर लेता हूं."
"आपका और कोई रिलेटिव्ह है?"
"अरे हां फिर! पाकिस्तानमें मेरी औलाद है, एक बेटा और एक बेटी! ये देखो..." त्याने एक फोटो दाखवला. फोटोत दोन गोड मुलं आणि एक स्त्री होती.
"वह इन बच्चोंकी अम्मी, मेरी बीवी!" त्याचा आवाज कापरा झाला होता.
"अब बच्चे कहां है?"
"उनके चाचा चाचीके साथ सब रहते है पाकिस्तानमें. बच्चोंके इमिग्रेशनके पेपर्स फाईल कर दिये है. इव्हेंच्युअली यहां आ जायेंगे. बहुत होशियार और समझदार है मेरे बच्चे!!" डोळ्यातलं पाणी रोखायचा आटोकाट प्रयत्न करत तो लढवय्या म्हणाला.
"और उनकी अम्मी?"
"उनका यहां आना मुनासिफ नही! क्या बताऊं सुलेश, उसकी वजहसे मुझे कितनी तकलीफ हुयी!!
"तकलीफ?"
"हां, अरे घरकी प्रायव्हेट बातेंभी सब सीआयडीको मालूम हुआ करती थी. उसके लिये तो शौहरसेभी ज्यादा शरियत बडी है." त्याचा चेहरा विचित्र भेसूर दिसत होता...
"एक आर्मी अफसर मैं, लेकिन अपने खुदके घरकोभी फॅनेटिझमसे नही बचा सका. जबसे पाकिस्तान छोडा है, उससे बात तक नही की. बच्चे वहां अटके पडे है इसलिये चुप हूं. वे एक बार यहां सेफ आ जायें तो फिर ये झमेलाही खत्म कर दूंगा."
मी ऐकत होतो...
"उस दिन तुम पूछ रहे थे की मैं शबनमसे शादी क्यों नही कर लेता? लेकिन मेरे बच्चोंके इजाजत के बिना मैं ये शादी कैसे कर सकता हूं? वे इतने नन्हें तो नही है, उन्हे अब सब समझता है. अपनी अम्मीकी वजहसे अपने अब्बाको कितनी तकलिफोंका सामना करना पडा, वे सब जानते है. उनका डॉक्टर अब्बा, जिसके आगे-पीछे इंटर्नस-नर्सेस चला करते थे आज एक सिक्युरिटीका काम कर रहा है, यह जानकर उन्हें बहुत अफसोस होता है. दे क्राय ऑन द फोन एव्हरी टाईम!!"
आता तो आपले अश्रू थांबवू शकला नाही....
"जब वे यहां आ जायेंगे, शबनमसे मिल लेंगे तब अगर उन्हें पसंद होगा तो ही मैं ये शादी कर लुंगा. शबनमको यह सब पता है और उसका कोई ऑब्जेक्शन नही है. तब हमारे तीन बच्चे होंगे, मेरे दो और शबनमका एक."
"इन्शाल्ला खानसाब, जरूर होंगे!!" माझ्याही डोळ्यांतून अश्रू ओघळले...
या पठाणाचं एक निराळंच रूप मी पहात होतो. एका अपत्यविरहाने विव्हल झालेल्या बापाचं कोमल, वत्सल रूप!!
माझा पठाणांच्या कठोरतेविषयीचा शेवटला पूर्वग्रहही गळून पडला होता.
....
आणि एक दिवस माझा न्यूयॉर्कमधला अंमल संपला. माझी इंटर्नशिप पूर्ण झाली होती. मला अटलांटाला कायम स्वरुपाची नोकरीही मिळाली. न्यूयॉर्क आणि अटलांटा! शेकडो मैलांचं अंतर!! मी जाणार म्हणून अब्दुल खान, शबनम आणि त्यांच्या पाकिस्तानी मित्रांनी मला मेजवानी दिली. आपापल्या घरून त्यांनी वेगवेगळ्या पाकिस्तानी खास डिशेस करून आणल्या होत्या. अब्दुल खानने न्यूजर्सीतून कुठूनतरी गोट-मीट (बकर्‍याचं मटण) मिळवलं होतं आणि शबनमने ते शिजवलं होतं. त्यांनी आणि त्यांच्या मित्रांनी माझ्यासाठी भेटवस्तूही आणल्या होत्या...
पार्टी संपल्यावर मी माझं सामान बांधू लागलो आणि माझ्या लक्षांत आलं की त्या सगळ्या भेटवस्तू माझ्या बॅगांत मावणं अशक्य होतं. मी त्या तिथेच खानकडे सोडून जायचा विचार केला आणि त्याला तसं सांगितलं.
"अरे नही, नही! ऐसा करो, तुम जब अटलांटामें तुम्हारा अपार्ट्मेंट वगैरा लेके सेटल हो जाओगे तब मुझे ऍड्रेस दे देना. मैं तुम्हें ये सब शिप करूंगा" खान.
मला वाटलं उगाच कशाला त्याला त्रास? पण तो काही ऐकून घेईना!!
यथावकाश मी अटलांटाला येऊन सेटल झालो. नोकरी सुरू झाली. महिन्याभरांत अब्दुल खानबरोबर चार-पाच वेळा फोन झाले. मी सेटल झालेला ऐकून त्याला बरं वाटलं असावं असं मला जाणवलं.
एके दिवशी मी कामावरून संध्याकाळी घरी आलो. पहातो तर दरवाजावर युनायटेड पार्सल सर्व्हिस (यूपीएस) ची चिठ्ठी चिटकवलेली!
"तुमच्या नांवे पार्सल आलेले आहे, पण खूप जड असल्याने डिलीव्हर करता येत नाही तेंव्हा खालील पत्त्यावरच्या ऑफिसातून पिक-अप करा..."
मी दुसर्‍या दिवशी कामावरून सुटल्यावर त्या ऑफिसात गेलो. पाहतो तर माझ्या नांवे खरंच एक भला मोठा बॉक्स आला होता. प्रेषक म्हणून अब्दुल खानचं नांव होतं. पण बॉक्स खरोखरच खूप जड होता. इतका, की मला तो गाडीत ठेवायला त्या ऑफिसातल्या माणसांची मदत घ्यावी लागली. बॉक्स घेऊन मी घरी आलो. मला एकट्याला तो उचलून घरात नेणं शक्यच नव्हतं. मी गाडीतच तो उघडला आणि एक-एक वस्तू काढून घरात नेऊ लागलो. तरी बॉक्स काही विशेष हलका होईना!! करता-करता मी बॉक्सच्या तळाशी हात घातला.
बघतो तर तळाशी तांदळाची वीस पौंडांची पिशवी!! या पठ्ठ्याने मला किंमतीच्या दुप्पट पोस्टेज भरून वीस पौंड तांदूळ पाठवला होता. सोबत त्याची चिठ्ठी होती. मी चिठ्ठी वाचत होतो...
वाचतांना माझ्या ओठावर हसू फुटत होतं पण डोळे मात्र टचकन पाण्याने भरले होते...
"डियर सुलेश! तुम अपनी नयी जिंदगी शुरू कर रहे हो. बहुतसी कठिनाईयोंका सामना करना पडेगा और तुम्हें ताकद की जरूरत पडेगी. इसलिये तुम्हारे इंडियन राईससे बेहतर खास इंडस बासमती राईस भेज रहा हूं. बिल्कुल डरना नही, इन्शाल्ला, सब ठीक हो जायेगा...."
(संपूर्ण)
टीपः या कथेतील व्यक्तिरेखा व प्रसंग काल्पनिक आहेत. कुणा हयात वा मृत व्यक्तीशी साधर्म्य आढळल्यास तो केवळ योगायोग समजावा. सर्व हक्क लेखकाच्या स्वाधीन.
"अरे सुलेश, जागे हो की सो गये?"
"क्या है खानसाब?"
"जरा इधर आना तो!"
मी त्याच्या खोलीत गेलो. बघतो तो जमिनीवर खोलीभर कागद पसरलेले आणि हा त्यामधे बसलेला. त्याच्या हातात एक फॉर्म होता.
"जरा ये पढकर मीनिंग बताना तो, ये पॉईंट मेरी समझमें नही आ रहा के क्या पूछा है!"
मी तो फॉर्म हातात घेऊन वाचला. बघतो तो न्यूयॉर्क मेडिकल बोर्डाच्या लेखी परीक्षेचा ऍप्लीकेशन!
"खानसाब ये आपके पास कैसे?" माझं आश्चर्य.
"कैसे मतलब? मुझे एक्झाम लेनी है लेकिन ये ससुरे ऍप्लिकेशनमें ये पॉईंट समझमें नही आ रहा की उनको क्या इन्फर्मेशन चाहिये!"
"आप ये एक्झाम लेंगे? लेकिन ये तो डॉक्टर लोगोंके लिये है. आप कैसे लेंगे?"
बाहेरच्या देशांतील डॉक्टरांना अमेरिकेत प्रॅक्टिस/ हॉस्पिटलांत नोकरी करण्याआधी इथे रेसिडेन्सी करावी लागते. त्या रेसिडेन्सीत प्रवेश मिळवण्याआधी ही अतिशय अवघड परीक्षा पास व्हावी लागते.
"कैसे का क्या मतलब? डॉक्टर हूं इसलिये!"
"आप और डॉक्टर?' माझ्या आश्चर्याचा कडेलोटच झाला.
"अबे नही तो फिर क्या कसाई दिखता हूं?" तो वैतागला.
"तो फिर आपका रातका बाहर जाना...."
"अरे वो टेंपररी जॉब है मेरा. रातको वह जॉब करता हूं इसलिये दिनमें थोडीबहुत पढाई कर पाता हूं"
"अच्छा?"
"तो तुम्हें क्या लगा, रातको मैं रंडियां घुमाने जाता हूं? अरे मॅनहॅटनके एक बँकमें सिक्युरीटीमें हूं मैं!"
मी त्याच्याकडे बघत राहिलो. माझ्या डोळ्यांतला अविश्वास त्याने ओळखला.
"अरे ये देखो, ये मेडिकल डिग्री है मेरी!" त्याने एक जुना कागद काढून माझ्या हातात दिला. पाहतो तर खरंच पाकिस्तानातल्या एका मिलीटरी मेडिकल कॉलेजचं सर्टिफिकेट! त्यावर इंगजीत अब्दुल खानचं नांव!!
"खानसाब, आप मिलीटरी डॉक्टर हैं?" मी उभ्या आयुष्यात इतका आश्चर्यचकित कधी झालो नव्हतो!!
"है नही, था!" मग त्याने त्याची कथा सांगितली.
अब्दुल खानचा जन्म पेशावरजवळचा. त्याचे आजोबा आणि वडील वस्तीचे प्रमुख होते, लष्करात काम केलेले होते. त्याच्या आजोबांनी खान अब्दुल गफ्फारखानांच्या विचारांनी प्रभावित होऊन याला फॅमिली-व्यवसायांत न गुंतवता डॉक्टर करायचं ठरवलं. पठाणांच्या शिरस्त्याप्रमाणे हा लष्करात भरती झाला आणि स्वतःच्या हुशारीवर मिलीटरी मेडिकल कॉलेजमधून डॉक्टर झाला.
"तुम्हें पता है, मैं एक फेमस पोलिटिकल लीडरके मेडिकल पॅनलपर था."
"तो फिर?"
"बादमें कू-डे-टा हुआ और मिलीटरीने टेक-ओव्हर कर लिया. उस लीडरको मारा दिया गया. उसके सब नजदिकी लोगोंको हॅरेसमेंट शुरू हुयी. हम सब तितरबितर हो गये"
आता मला तो लीडर कोण असेल याचा जरासा अंदाज आला.
"लेकिन खानसाब, आप तो मिलीटरीमेंही थे, फिर आपकोही हरासमेंट कैसे हुयी?"
"तू तो बच्चा है, सुलेश! अरे मेरी नौकरी फौजमें थी इसका मतलब ये नही के मैं ऑटोमेटिकली डिक्टेटरशिप फेवर करता हूं. हम डेमॉक्रसी चाहते है इसलिये तो उस लीडर के साथ थे. आर्मीमें ये बात पता थी. उसमेंभी नयी रेजीम को शरियत का अंमल चलाना था. हम तो मजहब को पर्सनल मॅटर समझते है. बस, हम अनवेलकम हो गये. बडी मुश्कीलसे मैं वहांसे जान बचाकर भागा और लंडन जा पहुंचा. वहांसे पोलिटिकल असायलम लेके अमरिका आया. तभीसे इस न्यूयॉर्कमें हूं."
"और आपका नाईटजॉब?"
"हां! एक्स-आर्मी होनेसे यहां सिक्युरिटीने जॉब मिला. मिलीटरी ट्रेनिंग थी ना मेरे पास! सोचा, ये तो टेंपररी है, अपने मेडिकल पेशेमें काम मिलनेतक करूंगा!! बादमें पता चला की यहां इम्तहान लेनी पडती है और वह बहुत डिफिकल्ट है. इसलिये नाईटड्यूटी मांगकर ले ली. तभीसे रातको काम करके दिनमें जितनी हो सके पढाई कर लेता हूं."
"आपका और कोई रिलेटिव्ह है?"
"अरे हां फिर! पाकिस्तानमें मेरी औलाद है, एक बेटा और एक बेटी! ये देखो..." त्याने एक फोटो दाखवला. फोटोत दोन गोड मुलं आणि एक स्त्री होती.
"वह इन बच्चोंकी अम्मी, मेरी बीवी!" त्याचा आवाज कापरा झाला होता.
"अब बच्चे कहां है?"
"उनके चाचा चाचीके साथ सब रहते है पाकिस्तानमें. बच्चोंके इमिग्रेशनके पेपर्स फाईल कर दिये है. इव्हेंच्युअली यहां आ जायेंगे. बहुत होशियार और समझदार है मेरे बच्चे!!" डोळ्यातलं पाणी रोखायचा आटोकाट प्रयत्न करत तो लढवय्या म्हणाला.
"और उनकी अम्मी?"
"उनका यहां आना मुनासिफ नही! क्या बताऊं सुलेश, उसकी वजहसे मुझे कितनी तकलीफ हुयी!!
"तकलीफ?"
"हां, अरे घरकी प्रायव्हेट बातेंभी सब सीआयडीको मालूम हुआ करती थी. उसके लिये तो शौहरसेभी ज्यादा शरियत बडी है." त्याचा चेहरा विचित्र भेसूर दिसत होता...
"एक आर्मी अफसर मैं, लेकिन अपने खुदके घरकोभी फॅनेटिझमसे नही बचा सका. जबसे पाकिस्तान छोडा है, उससे बात तक नही की. बच्चे वहां अटके पडे है इसलिये चुप हूं. वे एक बार यहां सेफ आ जायें तो फिर ये झमेलाही खत्म कर दूंगा."
मी ऐकत होतो...
"उस दिन तुम पूछ रहे थे की मैं शबनमसे शादी क्यों नही कर लेता? लेकिन मेरे बच्चोंके इजाजत के बिना मैं ये शादी कैसे कर सकता हूं? वे इतने नन्हें तो नही है, उन्हे अब सब समझता है. अपनी अम्मीकी वजहसे अपने अब्बाको कितनी तकलिफोंका सामना करना पडा, वे सब जानते है. उनका डॉक्टर अब्बा, जिसके आगे-पीछे इंटर्नस-नर्सेस चला करते थे आज एक सिक्युरिटीका काम कर रहा है, यह जानकर उन्हें बहुत अफसोस होता है. दे क्राय ऑन द फोन एव्हरी टाईम!!"
आता तो आपले अश्रू थांबवू शकला नाही....
"जब वे यहां आ जायेंगे, शबनमसे मिल लेंगे तब अगर उन्हें पसंद होगा तो ही मैं ये शादी कर लुंगा. शबनमको यह सब पता है और उसका कोई ऑब्जेक्शन नही है. तब हमारे तीन बच्चे होंगे, मेरे दो और शबनमका एक."
"इन्शाल्ला खानसाब, जरूर होंगे!!" माझ्याही डोळ्यांतून अश्रू ओघळले...
या पठाणाचं एक निराळंच रूप मी पहात होतो. एका अपत्यविरहाने विव्हल झालेल्या बापाचं कोमल, वत्सल रूप!!
माझा पठाणांच्या कठोरतेविषयीचा शेवटला पूर्वग्रहही गळून पडला होता.
....
आणि एक दिवस माझा न्यूयॉर्कमधला अंमल संपला. माझी इंटर्नशिप पूर्ण झाली होती. मला अटलांटाला कायम स्वरुपाची नोकरीही मिळाली. न्यूयॉर्क आणि अटलांटा! शेकडो मैलांचं अंतर!! मी जाणार म्हणून अब्दुल खान, शबनम आणि त्यांच्या पाकिस्तानी मित्रांनी मला मेजवानी दिली. आपापल्या घरून त्यांनी वेगवेगळ्या पाकिस्तानी खास डिशेस करून आणल्या होत्या. अब्दुल खानने न्यूजर्सीतून कुठूनतरी गोट-मीट (बकर्‍याचं मटण) मिळवलं होतं आणि शबनमने ते शिजवलं होतं. त्यांनी आणि त्यांच्या मित्रांनी माझ्यासाठी भेटवस्तूही आणल्या होत्या...
पार्टी संपल्यावर मी माझं सामान बांधू लागलो आणि माझ्या लक्षांत आलं की त्या सगळ्या भेटवस्तू माझ्या बॅगांत मावणं अशक्य होतं. मी त्या तिथेच खानकडे सोडून जायचा विचार केला आणि त्याला तसं सांगितलं.
"अरे नही, नही! ऐसा करो, तुम जब अटलांटामें तुम्हारा अपार्ट्मेंट वगैरा लेके सेटल हो जाओगे तब मुझे ऍड्रेस दे देना. मैं तुम्हें ये सब शिप करूंगा" खान.
मला वाटलं उगाच कशाला त्याला त्रास? पण तो काही ऐकून घेईना!!
यथावकाश मी अटलांटाला येऊन सेटल झालो. नोकरी सुरू झाली. महिन्याभरांत अब्दुल खानबरोबर चार-पाच वेळा फोन झाले. मी सेटल झालेला ऐकून त्याला बरं वाटलं असावं असं मला जाणवलं.
एके दिवशी मी कामावरून संध्याकाळी घरी आलो. पहातो तर दरवाजावर युनायटेड पार्सल सर्व्हिस (यूपीएस) ची चिठ्ठी चिटकवलेली!
"तुमच्या नांवे पार्सल आलेले आहे, पण खूप जड असल्याने डिलीव्हर करता येत नाही तेंव्हा खालील पत्त्यावरच्या ऑफिसातून पिक-अप करा..."
मी दुसर्‍या दिवशी कामावरून सुटल्यावर त्या ऑफिसात गेलो. पाहतो तर माझ्या नांवे खरंच एक भला मोठा बॉक्स आला होता. प्रेषक म्हणून अब्दुल खानचं नांव होतं. पण बॉक्स खरोखरच खूप जड होता. इतका, की मला तो गाडीत ठेवायला त्या ऑफिसातल्या माणसांची मदत घ्यावी लागली. बॉक्स घेऊन मी घरी आलो. मला एकट्याला तो उचलून घरात नेणं शक्यच नव्हतं. मी गाडीतच तो उघडला आणि एक-एक वस्तू काढून घरात नेऊ लागलो. तरी बॉक्स काही विशेष हलका होईना!! करता-करता मी बॉक्सच्या तळाशी हात घातला.
बघतो तर तळाशी तांदळाची वीस पौंडांची पिशवी!! या पठ्ठ्याने मला किंमतीच्या दुप्पट पोस्टेज भरून वीस पौंड तांदूळ पाठवला होता. सोबत त्याची चिठ्ठी होती. मी चिठ्ठी वाचत होतो...
वाचतांना माझ्या ओठावर हसू फुटत होतं पण डोळे मात्र टचकन पाण्याने भरले होते...
"डियर सुलेश! तुम अपनी नयी जिंदगी शुरू कर रहे हो. बहुतसी कठिनाईयोंका सामना करना पडेगा और तुम्हें ताकद की जरूरत पडेगी. इसलिये तुम्हारे इंडियन राईससे बेहतर खास इंडस बासमती राईस भेज रहा हूं. बिल्कुल डरना नही, इन्शाल्ला, सब ठीक हो जायेगा...."
(संपूर्ण)
टीपः या कथेतील व्यक्तिरेखा व प्रसंग काल्पनिक आहेत. कुणा हयात वा मृत व्यक्तीशी साधर्म्य आढळल्यास तो केवळ योगायोग समजावा. सर्व हक्क लेखकाच्या स्वाधीन.
Thursday, May 1, 2008
अब्दुल खान - ३
एकदा काय झालं...
एका रविवारी दुपारी इक्बाल मला भेटायला आला होता. अब्दुल खान कुठेतरी बाहेर गेला होता. आम्ही व्हिडिओवर एक हिन्दी फिल्म लावून बसलो होतो. पिक्चर यथातथाच होता. आम्ही त्याच्याकडे दुर्लक्ष करून गप्पा मारण्यात रंगलो होतो....
अचानक घराचा दरवाजा उघडून अब्दुल खान आत आला. इक्बालचं आणि त्याचं नेहमीचं सलाम आलेकुम झालं.
"क्या चल रहा है मियां?"
"कुछ नही, बस गप्पे लडा रहे है!" इक्बाल
अब्दुल खानने थोडावेळ टीव्हीकडे पाहिलं....
"ये क्या बकवास देख रहे हो? कुछ अच्छे जीनत अमानके गाने लगावो यार!!"
हे त्याचं आणखी एक वेड होतं. त्याला सगळ्या भारतीय नट्यांमध्ये झीनत अमान विलक्षण आवडायची!!!
"ए इक्बाल, उठ!! जरा नीचे जा और कोनेवाले उस सिंधीके दुकानसे जीनत के गानेवा़ली कॅसेट लेके आ!! और देख, साथमें समोसे और जलेबी भी लेके आ, ये ले पैसे!!"
"तू आयेगा मेरे साथ?" इक्बालने मला विचारले....
"अबे कराचीके सांईं! सुलेशको बैठने दे यहां!! वो कोनेवाला और तुम, दोनो सिंधी हो इसलिये तुम्हें भेज रहा हूं! जितना जी चाहे बार्गेनिंग करो. हम दोनो वॉरियर्सको बैठने दो यहां!" आज त्याचा खोड्या काढायचाच मूड होता...
"तू वापस आयें तभीतक हम ड्रिंक्स बनाकर तय्यार रखते है! चलो, आज पार्टी करेंगे....."
मला 'तू जर पार्ट्या करणार असशील तर जागा मिळणार नाही' असे अगोदर खडसावणारा अब्दुल खान स्वतःच म्हणत होता...
मी त्याला त्याच्या झीनत अमानच्या वेडाबद्द्ल विचारायचं ठरवलं. खरंतर झीनत तेंव्हा खूप फेमस होती. सत्यं, शिवं, सुंदरम वगैरे!!! पण म्हणून काय झालं?
"खानसाब, मुझे एक बात सच सच बताओ, आपको झीनत अमान इतनी पसंद क्यों है? वो तो क्रॉस-आईड है!! मुझे बिल्कुल समझमें नही आता की उसमें आप इतना क्या देखते है?'
"अबे उल्लूके पठ्ठे!!" इक्बाल गेल्याची खात्री करून घेउन तो म्हणाला, "उसकी आंखोसे हमें क्या लेना देना? अरे, उसका जिस्म देख जिस्म!! आंखोको लेकर क्या करेगा तू? वैसेभी ऐन मौकेपर तो जिस्म्ही काम आता है ना!!!"
मी सर्द्च झालो. पुढे विषय वाढवला नाही पण त्याच्या परिपक्व रसिकतेला मनातल्या मनात दाद दिली. मनातल्या मनातच फक्त, कारण माझ्या पांढरपेशा मनाला मोठयाने दाद देण्याची लाज वाटली. स्त्रीया आणि नातेसंबंध याबाबत त्याचे विचार अगदी वेगळे होते. जसजशी आमची मैत्री वाढली तसतसे मला ते कळत गेले आणि प्रत्येक वेळी मी अचंबित होत गेलो...
एकदा क्लायंट वेळेवर न पोहोचू शकल्याने माझी एक मोठी मीटींग रद्द झाली. चला, लवकर सुटका झाली म्हणून मी आनंदातच घरी आलो. चार-साडेचारचा सुमार असेल. घरी येऊन लॅच मध्ये चावी फिरवली तरी दरवाजा उघडेना! आतून बोल्ट घालून दार बंद करण्यात आलं होतं. मला आश्चर्य वाटलं. आम्ही बोल्ट कधीच लावत नसू. दोघांकडेही चावी असल्याने त्याची आवश्यकताच कधी भासली नव्हती. मी दरवाजा ठोठावला, उत्तर नाही! पुनः पुनः दरवाजा ठोठावल्यावर अब्दुल खानचा आवाज आला,
"गो अवे!"
"खानसाब, मै सुलेश हूं!"
"अच्छा, ठहरो एक मिनट!"
तब्बल पाच मिनिटांनी दरवाजा उघडला. दरवाजात अब्दुल खान उभा! उघडाबंब, कमरेला फक्त एक लुंगी गुंडाळलेली!! काही न बोलता त्याने मला आत यायला वाट दिली. मी बूट-मोजे काढून फ्रेश व्हायला बाथरूमकडे वळलो तर बाथरूमचा दरवाजा बंद!
"माय फ्रेंड इज इनसाईड!" तो म्हणाला. माझी नजर परत मेन दरवाजाकडच्या जमिनीकडे वळली. तिथे लेडीज सॅन्डल्सची एक जोडी होती...
"ओके, आय विल युज इट लेटर" असे म्हणून मी माझ्या खोलीत गेलो. थोडया वेळाने बाथरूममधली ती पंजाबी ड्रेस घातलेली स्त्री बाहेर आली. तिचं आणि अब्दुलखानचं हलक्या आवाजात काहीतरी बोलणं झालं आणि ती गेली. हा विषय इथेच सोडायचा असं मी ठरवलं...
दोन्-तीन दिवसांनी आम्ही गप्पा मारत बसलो असतांना अचानक अब्दुल खानच म्हणाला,
"अरे सुलेश, तुमसे एक बात करनी थी! याद है, उस दिन तुम जल्दी आये तभी वो औरत आयी थी, मैने मेरी फ्रेंड करके बतायी..."
मी काहीच बोललो नाही..
"हालांकि वो फ्रेंड तो है, बट शी इज मोअर दॅन अ फ्रेंड!"
"पता है!" मी म्हणालो. तो आश्चर्याने उडालाच!
"क्या, क्या पता है तुम्हें?"
"दॅट शी इज मोअर दॅन युवर फ्रेंड"
"तुम्हें क्या मालूम? क्या तुम उसे जानते हो?" तो चक्रावला होता.
"उसे तो नही जानता, लेकिन खानसाब, आपको तो अब मैं जानता हूं!! अगर वो सिर्फ दोस्त होती तो आप उसके सामने बिना कुर्ता पहने हुए सिर्फ लुंगी लटकाये कभी नही बैठते! इतने शरीफ तो आपभी हो!!" मी डोळे मिचकावले.
"तुम तो शेरलॉक होम्सके बाप हो यार!" तो हसून उदगारला, "वो बीवी है मेरी!"
माझ्या चेहर्‍यावर मिश्किल हसू कायम होतं. तो थोडा ओशाळला...
"अरे वैसी शादीवाली बीवी नही! वो रखैल है मेरी! लेकिन रखैल कहना अच्छा नही लगता नं!"
म्हणजे त्याला ऍक्चुअली रखेली ठेवायला हरकत वाटत नव्हती पण तिला रखेली म्हणायला 'अच्छा नही लगता!!'
"खानसाब आपको यह सब मुझे कहने की कोई जरूरत नहीं. यू आर ऍन ऍडल्ट! यू डोन्ट नीड टू एक्सप्लेन एनीथिंग टू मी"
"अरे वो तो ठीक है. लेकिन तुम मेरे रूममेट हो. शायद आगेभी कभी उसदिन जैसी नौबत आ सकती है. तुम्हें ऑकवर्ड होगा, उसे ऑकवर्ड होगा, मुझे तो डबल ऑकवर्ड होगा! खामखा झंझट क्यूं? मैने बहुत सोचा और फिर फैसला किया किया तुम्हें साफ साफ बता देनाही अच्छा है, तुम समझ जाओगे!"
"ठीक है!"
"उसका नाम शबनम है. शादी होके पाकिस्तानसे यहां आयी. एक बच्चा होने के बाद उसके शौहरने तलाक दे दिया और दूसरे औरत के साथ रहने लगा. अकेली बच्चे के साथ रहती है. एक डिपार्टमेंटल स्टोअरमें काम करती है"
म्हणजे अगदीच नगरभवानी नव्हती तर! तिला नव्हता नवरा आणि याला नव्हती बायको! दोघे एकमेकांची गरज भागवत होते...
सिम्बियॉटिक जॉईंट व्हेंचर!! माझं ताजंताजं एम्.बी.ए. मनात बडबडलं!!
"तो फिर आप उससे शादी क्यों नही करते?"
"कॉम्प्लिकेशन है, कभी बताऊंगा बादमें"
त्यानंतर तो विषय तिथेच संपला. मला त्याचं वागणं जरी पसंत नव्हतं तरी त्याने मला विश्वासात घेण्याइतकं आपलं मानलं याचं मला बरं वाटलं! त्यानंतर शबनम मी घरी असतांना क्वचितच आली असेल. "हाय, हलो" यापुढे आमची कधीच बातचीत झाली नाही. खान मात्र मला कधी कधी शनिवारी रात्री मोकळेपणे सांगायचा,
"सुलेश, मैं जरा शबनमके यहां जा रहा हुं, वापस आनेको देर होगी" माझ्या चेहर्‍यावरचा संकोच त्याच्या लक्षात यायच्या आधीच तो दरवाजा बंद करुन जात असे.
एके दिवशी मात्र त्याने माझी साफ दांडी उडवली. मला म्हणाला,
"सुलेश, मै देख रहां हूं, यहांपर तुम्हारी कोई गर्लफ्रेंड तो है नही! ऑफिसमें कोई है क्या?"
"नही तो खानसाब!" माझा चेहरा लाजेने लाल झाला असावा.
"अरे इतना शरमानेकी जरूरत नहीं. मेराभी यही अंदाजा था! कैसे होगा रे तुम्हारा?'
मी काही न कळून त्याचाकडे पाहिले...
"मैं शबनमको कहूं, तुम्हारे लिये उसकी कोई सहेली ढुंढने?"
माझ्या डोळ्यांसमोर काजवे चमकले. मी सुद्धा रखेली ठेवू? तीही लग्नाआधीच? माझ्या डोळ्यापुढे भारतातले माझे आई-वडील उभे राहिले! त्यांना जर कळलं की आपल्या दिवट्या चिरंजीवांनी रखेली ठेवली आहे तर? वडील तर कानाखाली एक आवाजच काढतील. आणि आई? ती चुलीतलं जळतं लाकूड डागून माझा नेमका तोच अवयव निकामी करेल...
मी एकदम शहारलो. माझी ती विचित्र हालचाल पाहून अब्दुल खान म्हणाला,
"कोई बात नही, सोचकर बताना"
क्या सोचना, कपाळ!! तो मित्राच्या काळजीने सांगत होता हे मला कळत होतं पण आपल्या विश्वात ते इतकं भयंकर होतं की मला ते त्याला समजावून सांगताही आलं नसतं!!
मला नेहमी त्याच्या पूर्वेतिहासाबद्दल कुतुहल असायचं. हा कोण असेल, कुठे वाढला असेल, त्याला फॅमिली असेल काय! इथे न्यूयॉर्कमध्ये कसा आला?
आणि एक दिवस मला सगळं सगळं समजलं!! अब्दुल खाननेच सांगितलं!!
ती रात्र मी आयुष्यात कधीच विसरणार नाही.....
(क्रमशः)
एका रविवारी दुपारी इक्बाल मला भेटायला आला होता. अब्दुल खान कुठेतरी बाहेर गेला होता. आम्ही व्हिडिओवर एक हिन्दी फिल्म लावून बसलो होतो. पिक्चर यथातथाच होता. आम्ही त्याच्याकडे दुर्लक्ष करून गप्पा मारण्यात रंगलो होतो....
अचानक घराचा दरवाजा उघडून अब्दुल खान आत आला. इक्बालचं आणि त्याचं नेहमीचं सलाम आलेकुम झालं.
"क्या चल रहा है मियां?"
"कुछ नही, बस गप्पे लडा रहे है!" इक्बाल
अब्दुल खानने थोडावेळ टीव्हीकडे पाहिलं....
"ये क्या बकवास देख रहे हो? कुछ अच्छे जीनत अमानके गाने लगावो यार!!"
हे त्याचं आणखी एक वेड होतं. त्याला सगळ्या भारतीय नट्यांमध्ये झीनत अमान विलक्षण आवडायची!!!
"ए इक्बाल, उठ!! जरा नीचे जा और कोनेवाले उस सिंधीके दुकानसे जीनत के गानेवा़ली कॅसेट लेके आ!! और देख, साथमें समोसे और जलेबी भी लेके आ, ये ले पैसे!!"
"तू आयेगा मेरे साथ?" इक्बालने मला विचारले....
"अबे कराचीके सांईं! सुलेशको बैठने दे यहां!! वो कोनेवाला और तुम, दोनो सिंधी हो इसलिये तुम्हें भेज रहा हूं! जितना जी चाहे बार्गेनिंग करो. हम दोनो वॉरियर्सको बैठने दो यहां!" आज त्याचा खोड्या काढायचाच मूड होता...
"तू वापस आयें तभीतक हम ड्रिंक्स बनाकर तय्यार रखते है! चलो, आज पार्टी करेंगे....."
मला 'तू जर पार्ट्या करणार असशील तर जागा मिळणार नाही' असे अगोदर खडसावणारा अब्दुल खान स्वतःच म्हणत होता...
मी त्याला त्याच्या झीनत अमानच्या वेडाबद्द्ल विचारायचं ठरवलं. खरंतर झीनत तेंव्हा खूप फेमस होती. सत्यं, शिवं, सुंदरम वगैरे!!! पण म्हणून काय झालं?
"खानसाब, मुझे एक बात सच सच बताओ, आपको झीनत अमान इतनी पसंद क्यों है? वो तो क्रॉस-आईड है!! मुझे बिल्कुल समझमें नही आता की उसमें आप इतना क्या देखते है?'
"अबे उल्लूके पठ्ठे!!" इक्बाल गेल्याची खात्री करून घेउन तो म्हणाला, "उसकी आंखोसे हमें क्या लेना देना? अरे, उसका जिस्म देख जिस्म!! आंखोको लेकर क्या करेगा तू? वैसेभी ऐन मौकेपर तो जिस्म्ही काम आता है ना!!!"
मी सर्द्च झालो. पुढे विषय वाढवला नाही पण त्याच्या परिपक्व रसिकतेला मनातल्या मनात दाद दिली. मनातल्या मनातच फक्त, कारण माझ्या पांढरपेशा मनाला मोठयाने दाद देण्याची लाज वाटली. स्त्रीया आणि नातेसंबंध याबाबत त्याचे विचार अगदी वेगळे होते. जसजशी आमची मैत्री वाढली तसतसे मला ते कळत गेले आणि प्रत्येक वेळी मी अचंबित होत गेलो...
एकदा क्लायंट वेळेवर न पोहोचू शकल्याने माझी एक मोठी मीटींग रद्द झाली. चला, लवकर सुटका झाली म्हणून मी आनंदातच घरी आलो. चार-साडेचारचा सुमार असेल. घरी येऊन लॅच मध्ये चावी फिरवली तरी दरवाजा उघडेना! आतून बोल्ट घालून दार बंद करण्यात आलं होतं. मला आश्चर्य वाटलं. आम्ही बोल्ट कधीच लावत नसू. दोघांकडेही चावी असल्याने त्याची आवश्यकताच कधी भासली नव्हती. मी दरवाजा ठोठावला, उत्तर नाही! पुनः पुनः दरवाजा ठोठावल्यावर अब्दुल खानचा आवाज आला,
"गो अवे!"
"खानसाब, मै सुलेश हूं!"
"अच्छा, ठहरो एक मिनट!"
तब्बल पाच मिनिटांनी दरवाजा उघडला. दरवाजात अब्दुल खान उभा! उघडाबंब, कमरेला फक्त एक लुंगी गुंडाळलेली!! काही न बोलता त्याने मला आत यायला वाट दिली. मी बूट-मोजे काढून फ्रेश व्हायला बाथरूमकडे वळलो तर बाथरूमचा दरवाजा बंद!
"माय फ्रेंड इज इनसाईड!" तो म्हणाला. माझी नजर परत मेन दरवाजाकडच्या जमिनीकडे वळली. तिथे लेडीज सॅन्डल्सची एक जोडी होती...
"ओके, आय विल युज इट लेटर" असे म्हणून मी माझ्या खोलीत गेलो. थोडया वेळाने बाथरूममधली ती पंजाबी ड्रेस घातलेली स्त्री बाहेर आली. तिचं आणि अब्दुलखानचं हलक्या आवाजात काहीतरी बोलणं झालं आणि ती गेली. हा विषय इथेच सोडायचा असं मी ठरवलं...
दोन्-तीन दिवसांनी आम्ही गप्पा मारत बसलो असतांना अचानक अब्दुल खानच म्हणाला,
"अरे सुलेश, तुमसे एक बात करनी थी! याद है, उस दिन तुम जल्दी आये तभी वो औरत आयी थी, मैने मेरी फ्रेंड करके बतायी..."
मी काहीच बोललो नाही..
"हालांकि वो फ्रेंड तो है, बट शी इज मोअर दॅन अ फ्रेंड!"
"पता है!" मी म्हणालो. तो आश्चर्याने उडालाच!
"क्या, क्या पता है तुम्हें?"
"दॅट शी इज मोअर दॅन युवर फ्रेंड"
"तुम्हें क्या मालूम? क्या तुम उसे जानते हो?" तो चक्रावला होता.
"उसे तो नही जानता, लेकिन खानसाब, आपको तो अब मैं जानता हूं!! अगर वो सिर्फ दोस्त होती तो आप उसके सामने बिना कुर्ता पहने हुए सिर्फ लुंगी लटकाये कभी नही बैठते! इतने शरीफ तो आपभी हो!!" मी डोळे मिचकावले.
"तुम तो शेरलॉक होम्सके बाप हो यार!" तो हसून उदगारला, "वो बीवी है मेरी!"
माझ्या चेहर्‍यावर मिश्किल हसू कायम होतं. तो थोडा ओशाळला...
"अरे वैसी शादीवाली बीवी नही! वो रखैल है मेरी! लेकिन रखैल कहना अच्छा नही लगता नं!"
म्हणजे त्याला ऍक्चुअली रखेली ठेवायला हरकत वाटत नव्हती पण तिला रखेली म्हणायला 'अच्छा नही लगता!!'
"खानसाब आपको यह सब मुझे कहने की कोई जरूरत नहीं. यू आर ऍन ऍडल्ट! यू डोन्ट नीड टू एक्सप्लेन एनीथिंग टू मी"
"अरे वो तो ठीक है. लेकिन तुम मेरे रूममेट हो. शायद आगेभी कभी उसदिन जैसी नौबत आ सकती है. तुम्हें ऑकवर्ड होगा, उसे ऑकवर्ड होगा, मुझे तो डबल ऑकवर्ड होगा! खामखा झंझट क्यूं? मैने बहुत सोचा और फिर फैसला किया किया तुम्हें साफ साफ बता देनाही अच्छा है, तुम समझ जाओगे!"
"ठीक है!"
"उसका नाम शबनम है. शादी होके पाकिस्तानसे यहां आयी. एक बच्चा होने के बाद उसके शौहरने तलाक दे दिया और दूसरे औरत के साथ रहने लगा. अकेली बच्चे के साथ रहती है. एक डिपार्टमेंटल स्टोअरमें काम करती है"
म्हणजे अगदीच नगरभवानी नव्हती तर! तिला नव्हता नवरा आणि याला नव्हती बायको! दोघे एकमेकांची गरज भागवत होते...
सिम्बियॉटिक जॉईंट व्हेंचर!! माझं ताजंताजं एम्.बी.ए. मनात बडबडलं!!
"तो फिर आप उससे शादी क्यों नही करते?"
"कॉम्प्लिकेशन है, कभी बताऊंगा बादमें"
त्यानंतर तो विषय तिथेच संपला. मला त्याचं वागणं जरी पसंत नव्हतं तरी त्याने मला विश्वासात घेण्याइतकं आपलं मानलं याचं मला बरं वाटलं! त्यानंतर शबनम मी घरी असतांना क्वचितच आली असेल. "हाय, हलो" यापुढे आमची कधीच बातचीत झाली नाही. खान मात्र मला कधी कधी शनिवारी रात्री मोकळेपणे सांगायचा,
"सुलेश, मैं जरा शबनमके यहां जा रहा हुं, वापस आनेको देर होगी" माझ्या चेहर्‍यावरचा संकोच त्याच्या लक्षात यायच्या आधीच तो दरवाजा बंद करुन जात असे.
एके दिवशी मात्र त्याने माझी साफ दांडी उडवली. मला म्हणाला,
"सुलेश, मै देख रहां हूं, यहांपर तुम्हारी कोई गर्लफ्रेंड तो है नही! ऑफिसमें कोई है क्या?"
"नही तो खानसाब!" माझा चेहरा लाजेने लाल झाला असावा.
"अरे इतना शरमानेकी जरूरत नहीं. मेराभी यही अंदाजा था! कैसे होगा रे तुम्हारा?'
मी काही न कळून त्याचाकडे पाहिले...
"मैं शबनमको कहूं, तुम्हारे लिये उसकी कोई सहेली ढुंढने?"
माझ्या डोळ्यांसमोर काजवे चमकले. मी सुद्धा रखेली ठेवू? तीही लग्नाआधीच? माझ्या डोळ्यापुढे भारतातले माझे आई-वडील उभे राहिले! त्यांना जर कळलं की आपल्या दिवट्या चिरंजीवांनी रखेली ठेवली आहे तर? वडील तर कानाखाली एक आवाजच काढतील. आणि आई? ती चुलीतलं जळतं लाकूड डागून माझा नेमका तोच अवयव निकामी करेल...
मी एकदम शहारलो. माझी ती विचित्र हालचाल पाहून अब्दुल खान म्हणाला,
"कोई बात नही, सोचकर बताना"
क्या सोचना, कपाळ!! तो मित्राच्या काळजीने सांगत होता हे मला कळत होतं पण आपल्या विश्वात ते इतकं भयंकर होतं की मला ते त्याला समजावून सांगताही आलं नसतं!!
मला नेहमी त्याच्या पूर्वेतिहासाबद्दल कुतुहल असायचं. हा कोण असेल, कुठे वाढला असेल, त्याला फॅमिली असेल काय! इथे न्यूयॉर्कमध्ये कसा आला?
आणि एक दिवस मला सगळं सगळं समजलं!! अब्दुल खाननेच सांगितलं!!
ती रात्र मी आयुष्यात कधीच विसरणार नाही.....
(क्रमशः)
Monday, April 28, 2008
अब्दुल खान - २
एकदा अशीच गंमत झाली. हिवाळ्यात थंडीचा कडाका पडला होता. बाहेर बर्फाचे डोंगर साठले होते. हिमवृष्टीमुळे हायवेज बंद होऊन ट्राफिक जाम होणार असे वाटत होते. तशात मला भयानक सर्दी झाली होती. थोडी विश्रांती घ्यावी म्हणून ऑफिसातून लवकर घरी आलो. पहातो तर अब्दुलखान आपला घरी बसलेला! हिमवृष्टीचे लक्षण बघूनच त्याने सिक लीव्ह टाकली असावी. मी अंगावरचा बर्फ झटकत, खोकत-शिंकत, बाथरूम मध्ये गेलो. गरम शॉवर घेऊन बाहेर येईपर्यंत खानने कपाटातून बाटली काढून दोन ग्लासात दोन पेग तयार करून ठेवले होते. काही न बोलता त्याने एक ग्लास माझ्या हातात दिला. मी ही काही न बोलता तो तोंडाला लावला.
त्याच्या चेहर्‍यावर समाधान पसरलं..... मित्राची काळजी घेतल्याचं समाधान!!
पठाण हे मूलतः अतिकठोर आणि प्रसंगतः क्रूर असतात हे माझं स्टिरिओटाइप भंग पावलं होतं...
आम्ही दोघेही न बोलता खिडकीतून बाहेर चाललेलं हिमवादळाचं तांडव बघत आपापले ग्लास रिकामे करत राहिलो. तीनएक पेग संपवल्यानंतर तो म्हणाला,
"अब तेरे चेहरेपे रंग आया, सुलेशके बच्चे!!" मी हसलो...
"घरमें डबलरोटी है. मैने मेरे लिये गोश्त बनाया है. तुम क्या खाओगे?" त्याचा प्रश्न.
"अगर इनफ है तो मैं भी वही खाऊंगा"
तो गडगडाटी हसला, "गुड जोक!! लगता शराब तुम्हे घुमा रही है. लेकिन सच्ची बोलोना, कुछ बनायें तुम्हारे लिये?"
"नही, मैं सचमुच डबलरोटी-गोश्त खाऊंगा"
"अच्छा! तो ये बात है? अबे तू तो खाकर ही दिखा!! मेरी तर्फसे तुम्हे सौ डॉलर इनाम!!"
"ठीक है!" मी उठलो. दोन प्लेटस घेतल्या. दोन्हीतही गोश्त आणि पाव वाढून घेतला. एक प्लेट त्याच्या हातात दिली.
तो छद्मीपणे हसत माझ्याकडे पहात होता. जणू माझी मजल कुठपर्यंत जातेय याचा अंदाज घेत होता....
मी पावाचा तुकडा काढून गोश्तच्या रश्श्यात बुडवला. आता मी तो तोंडात घालणार इतक्यात अब्दुलखान कडाडला,
"अबे तेरा दिमाग फिर गया है क्या रे, काफीर?" त्याच्या ओरडण्यानेच मी दचकलो.
"क्यों? क्या हुवा?"
"अबे वो गोश्त है, बीफ!!"
"पता है!"
"अबे लेकिन तू तो हिन्दू है ना!"
"मतलब?"
"फिर गोश्त कैसे खाता है? बीफ खानेसे तेरा मजहब मिट नही जायेगा? ये ले तेरा सौ डॉलर, मगर ये गुस्ताखी मुझे नही करनी बाबा!!"
आता छद्मीपणे हसण्याची पाळी माझी होती...
"खानसाहब, आपको सचमुच लगता है की बीफ खानेसे मेरा हिन्दू मजहब खत्म हो जायेगा?"
"हमने तो ऐसाही सुना है, की हिन्दुओंको बीफ मना है, जैसे हम मुसलमानोंको पोर्क!! इसलिये हम पोर्क नही खाते!!"
"तो आप पाक मुसलमान है?"
"बिल्कुल! इसमें कोई शक है?"
"तो आप अभी शराब कैसे पीते थे मेरे साथ? क्या इस्लामको शराब मंजूर है?"
आता त्याच्या चेहर्‍यावर स्माईल उमटलं, नजर निवळली!! "वो बात अलग है!!"
"खानसाब, बुरा मत मानिये! मेरा मतलब ये रहा की उस उपरवाले को पाने के लिये खाने-पीने जैसी चीजोंपर पाबंदी लगानेकी जरूरत नही. और ना ही ऐसी चीजोंपर पाबंदी लगाकर उसको पाया जा सकता है"
"हां बाबा, सही है!" तो हसला...
पण त्याचं आश्चर्य विरलेलं नव्हतं. त्याने धडाधडा त्याच्या पाकिस्तानी मित्रांना फोन फिरवले. फोन स्पीकरवर लावून सगळ्यांना हेच सांगत होता,
"अरे भाई, हमे बचपनसे सिखाते आये है ना कि हिन्दू गोश्त नही खाते? वो मेरा रूममेट सुलेश है ना, वो तो गोश्त खाता है और उपरसे बोलता है कि मै फिरभी हिन्दू हूं"
आणि त्याचे सगळे पाकिस्तानी मित्रही चाट पडत होते. त्यांच्या प्रतिक्रिया ऐकुन आम्हाला इथे हसू आवरत नव्हते...
आपण जन्मभर उराशी बाळगलेले स्टिरिओटाईप्स किती पोकळ आणि फोल आहेत ते आता त्यांना कळत होतं.....
त्यानंतर त्याचे मित्रही कधी मी फोन उचलला तर मोकळेपणे माझ्याशी बोलायचे, घरी यायचे. येतांना माझ्यासाठी पाकिस्तानी खासियत खाऊ घेऊन यायचे. त्या प्रसंगानंतर अब्दुल खानवरचंही दडपण दूर झालं असावं. निरनिराळ्या विषयांवर आमच्या गप्पा व्हायच्या पण मुख्य विषय म्हणजे निरनिराळ्या देशांतले लोक इथे येऊन अमेरिकेला कसे 'चुत्या' बनवतात हा असायचा. तो शब्दही त्याला माहिती होता. एकदा आम्ही असेच गप्पा मारत बसलो होतो. विषय होता बिर्याणी! अर्थातच तो बोलत होता आणि मी ऐकत होतो. नुकतेच आम्ही एका इंडियन रेस्टॉरंटमध्ये जेवून आलो होतो. अब्दुल खान त्यांच्या बिर्याणीला शिव्यांची लाखोली वहात होता. त्या बिर्याणीच्या तुलनेत त्याच्या पेशावर मध्ये रेल्वे स्टेशनवर मिळणारी बिर्याणीसुद्धा किती चांगली असते ते सांगत होता!! पाकिस्तानातील निरनिराळ्या प्रांतात मिळणार्‍या बिर्याण्यांची खासियत वर्णन करत होता. बोलता बोलता नकळत म्हणाला,
"एक बात बताऊं सुलेश! इन लोगोंको अच्छी बिर्यानी बनाने क्यों नही आती पता है? ये इंडियाका बासमती राईस इस्तेमाल करते है! सस्ता होता है ना, इसलिये!! हमारे पाकिस्तान के इंडस बासमती राईसके जैसा राईस अलम दुनियामें पैदा नही होता." त्याच्या चेहर्‍यावरून अभिमान ओसंडत होता...
अनुभवाअंती माझंही तेच मत झालं आहे. भारताचा देशाभिमान वगैरे ठीक आहे पण पाकी सिंधूच्या खोर्‍यात होणार्‍या बासमतीला पर्याय नाही!! महाग असतो पण पैसा वसूल!!! जसा त्यांचा कोणताही आंबा आपल्या हापुसची बरोबरी करू शकत नाही तसा आपला बासमती त्यांच्या इंडस बासमती तांदळाशी मुकाबला करू शकत नाही!!!
बोलता-बोलता त्याची नजर माझ्या मनगटाकडे गेली...
"घडी नयी ली है क्या सुलेश!"
"नही तो! पुरानीही है!!"
"दिखा, दिखा!!" मी मनगटावरचं घड्याळ काढून त्याच्या हातात दिलं.
"बहुत बढिया है!" त्याने घड्याळ बारकाईने न्याहाळलं. डायलवरची अक्षरं वाचायचा प्रयत्न केला...
"हेच्...हेम्...टी...! ये क्या है?"
"हिंदुस्तान मशीन ऍन्ड टूल्स! घडी बनानेवाली कंपनीका नाम है!!"
त्याने तीक्ष्ण नजरेने माझ्याकडे पाहिले.
"तुम्हारा क्या मतलब, ये इंडियामें बनी है?"
"हां!! हिंदुस्तान मशीन ऍन्ड टूल्स, बंगलोरमें फॅक्टरी है"
अब्दुल खान एकदम गप्प झाला. बराच वेळ हातातल्या घड्याळाकडे बघत राहिला. नंतर घड्याळ माझ्या हातात देत गंभीरपणे स्वतःशीच बोलल्यासारखा म्हणाला,
"पाकिस्तान और इंडिया! दोनो एकसाथ इन्किलाब हुवे!! लेकिन तुम लोगोने कितनी तरक्की कर ली!! हम वहीं के वहीं रहें!! ऐसी खूबसूरत घडियां पाकिस्तानमें नही बनती!!!"
"लेकिन खानसाब, आपके पास इंडस राईस तो है!" मी त्याला खुलवण्याचा प्रयत्न केला. तो हसला...
"हां, इंडस राईस हमें भूखा नही रखेगा, चाहे टेक्नॉलॉजीमें हम कितनेंभी पीछे क्यों न रह जायें!!!" तो उपरोधिकपणे म्हणाला. मला त्याची वेदना जाणवली, मी विषय बदलायचा प्रयत्न केला. पण अब्दुलखान विषय सोडायला तयार नव्हता....
"तुम्हें पता है सुलेश, उस टाईमपर हमारे पठान लीडर गफ्फारखानने मांग की थी की जैसे ईस्ट और वेस्ट पाकिस्तान बनाया है वैसे नॉर्थ्-वेस्ट फ्रंटियरको अलग रखके उसे वेस्ट इंडिया बनाओ! लेकिन किसीने उनकी नही सुनी!! अभी शायद कभी कभी लगता है कहीं वे सही और हम गलत तो नही थे?"
मला काय बोलावे ते कळेना!! मग त्यानेच विषय बदलला,
"खैर! छोडो इन पुरानी बातोंको!! चलो कुछ इंडियन मूव्ही देखते है!! उस एरियामें तुम इंडियनोंका जवाब नही!! क्या एक-एक हिरॉईन है तुम्हारी, वल्ला!!" हाताची चारी बोटे ओठांना लावून हवेतल्या हवेत मुका घेत म्हणाला. मग आम्ही आपले कुठलातरी हिन्दी सिनेमा बघत राहिलो.....
त्याला हिंदी सिनेमे खूप आवडायचे! त्यातही प्रत्यक्ष सिनेमापेक्षा गाणी छायागीत सारखी बघायला आवडायची. या बाबतीत त्याची आणि माझी आवड सारखी होती.
"पूरी फिलम क्या देखनी, सबकी स्टोरी तो एकही होती है!!" हे त्याचं मत मला पूर्ण मान्य होतं!!! पण त्याची इतर काही काही मतं एकदम भन्नाट होती. एकदा काय झालं....
(क्रमशः)
त्याच्या चेहर्‍यावर समाधान पसरलं..... मित्राची काळजी घेतल्याचं समाधान!!
पठाण हे मूलतः अतिकठोर आणि प्रसंगतः क्रूर असतात हे माझं स्टिरिओटाइप भंग पावलं होतं...
आम्ही दोघेही न बोलता खिडकीतून बाहेर चाललेलं हिमवादळाचं तांडव बघत आपापले ग्लास रिकामे करत राहिलो. तीनएक पेग संपवल्यानंतर तो म्हणाला,
"अब तेरे चेहरेपे रंग आया, सुलेशके बच्चे!!" मी हसलो...
"घरमें डबलरोटी है. मैने मेरे लिये गोश्त बनाया है. तुम क्या खाओगे?" त्याचा प्रश्न.
"अगर इनफ है तो मैं भी वही खाऊंगा"
तो गडगडाटी हसला, "गुड जोक!! लगता शराब तुम्हे घुमा रही है. लेकिन सच्ची बोलोना, कुछ बनायें तुम्हारे लिये?"
"नही, मैं सचमुच डबलरोटी-गोश्त खाऊंगा"
"अच्छा! तो ये बात है? अबे तू तो खाकर ही दिखा!! मेरी तर्फसे तुम्हे सौ डॉलर इनाम!!"
"ठीक है!" मी उठलो. दोन प्लेटस घेतल्या. दोन्हीतही गोश्त आणि पाव वाढून घेतला. एक प्लेट त्याच्या हातात दिली.
तो छद्मीपणे हसत माझ्याकडे पहात होता. जणू माझी मजल कुठपर्यंत जातेय याचा अंदाज घेत होता....
मी पावाचा तुकडा काढून गोश्तच्या रश्श्यात बुडवला. आता मी तो तोंडात घालणार इतक्यात अब्दुलखान कडाडला,
"अबे तेरा दिमाग फिर गया है क्या रे, काफीर?" त्याच्या ओरडण्यानेच मी दचकलो.
"क्यों? क्या हुवा?"
"अबे वो गोश्त है, बीफ!!"
"पता है!"
"अबे लेकिन तू तो हिन्दू है ना!"
"मतलब?"
"फिर गोश्त कैसे खाता है? बीफ खानेसे तेरा मजहब मिट नही जायेगा? ये ले तेरा सौ डॉलर, मगर ये गुस्ताखी मुझे नही करनी बाबा!!"
आता छद्मीपणे हसण्याची पाळी माझी होती...
"खानसाहब, आपको सचमुच लगता है की बीफ खानेसे मेरा हिन्दू मजहब खत्म हो जायेगा?"
"हमने तो ऐसाही सुना है, की हिन्दुओंको बीफ मना है, जैसे हम मुसलमानोंको पोर्क!! इसलिये हम पोर्क नही खाते!!"
"तो आप पाक मुसलमान है?"
"बिल्कुल! इसमें कोई शक है?"
"तो आप अभी शराब कैसे पीते थे मेरे साथ? क्या इस्लामको शराब मंजूर है?"
आता त्याच्या चेहर्‍यावर स्माईल उमटलं, नजर निवळली!! "वो बात अलग है!!"
"खानसाब, बुरा मत मानिये! मेरा मतलब ये रहा की उस उपरवाले को पाने के लिये खाने-पीने जैसी चीजोंपर पाबंदी लगानेकी जरूरत नही. और ना ही ऐसी चीजोंपर पाबंदी लगाकर उसको पाया जा सकता है"
"हां बाबा, सही है!" तो हसला...
पण त्याचं आश्चर्य विरलेलं नव्हतं. त्याने धडाधडा त्याच्या पाकिस्तानी मित्रांना फोन फिरवले. फोन स्पीकरवर लावून सगळ्यांना हेच सांगत होता,
"अरे भाई, हमे बचपनसे सिखाते आये है ना कि हिन्दू गोश्त नही खाते? वो मेरा रूममेट सुलेश है ना, वो तो गोश्त खाता है और उपरसे बोलता है कि मै फिरभी हिन्दू हूं"
आणि त्याचे सगळे पाकिस्तानी मित्रही चाट पडत होते. त्यांच्या प्रतिक्रिया ऐकुन आम्हाला इथे हसू आवरत नव्हते...
आपण जन्मभर उराशी बाळगलेले स्टिरिओटाईप्स किती पोकळ आणि फोल आहेत ते आता त्यांना कळत होतं.....
त्यानंतर त्याचे मित्रही कधी मी फोन उचलला तर मोकळेपणे माझ्याशी बोलायचे, घरी यायचे. येतांना माझ्यासाठी पाकिस्तानी खासियत खाऊ घेऊन यायचे. त्या प्रसंगानंतर अब्दुल खानवरचंही दडपण दूर झालं असावं. निरनिराळ्या विषयांवर आमच्या गप्पा व्हायच्या पण मुख्य विषय म्हणजे निरनिराळ्या देशांतले लोक इथे येऊन अमेरिकेला कसे 'चुत्या' बनवतात हा असायचा. तो शब्दही त्याला माहिती होता. एकदा आम्ही असेच गप्पा मारत बसलो होतो. विषय होता बिर्याणी! अर्थातच तो बोलत होता आणि मी ऐकत होतो. नुकतेच आम्ही एका इंडियन रेस्टॉरंटमध्ये जेवून आलो होतो. अब्दुल खान त्यांच्या बिर्याणीला शिव्यांची लाखोली वहात होता. त्या बिर्याणीच्या तुलनेत त्याच्या पेशावर मध्ये रेल्वे स्टेशनवर मिळणारी बिर्याणीसुद्धा किती चांगली असते ते सांगत होता!! पाकिस्तानातील निरनिराळ्या प्रांतात मिळणार्‍या बिर्याण्यांची खासियत वर्णन करत होता. बोलता बोलता नकळत म्हणाला,
"एक बात बताऊं सुलेश! इन लोगोंको अच्छी बिर्यानी बनाने क्यों नही आती पता है? ये इंडियाका बासमती राईस इस्तेमाल करते है! सस्ता होता है ना, इसलिये!! हमारे पाकिस्तान के इंडस बासमती राईसके जैसा राईस अलम दुनियामें पैदा नही होता." त्याच्या चेहर्‍यावरून अभिमान ओसंडत होता...
अनुभवाअंती माझंही तेच मत झालं आहे. भारताचा देशाभिमान वगैरे ठीक आहे पण पाकी सिंधूच्या खोर्‍यात होणार्‍या बासमतीला पर्याय नाही!! महाग असतो पण पैसा वसूल!!! जसा त्यांचा कोणताही आंबा आपल्या हापुसची बरोबरी करू शकत नाही तसा आपला बासमती त्यांच्या इंडस बासमती तांदळाशी मुकाबला करू शकत नाही!!!
बोलता-बोलता त्याची नजर माझ्या मनगटाकडे गेली...
"घडी नयी ली है क्या सुलेश!"
"नही तो! पुरानीही है!!"
"दिखा, दिखा!!" मी मनगटावरचं घड्याळ काढून त्याच्या हातात दिलं.
"बहुत बढिया है!" त्याने घड्याळ बारकाईने न्याहाळलं. डायलवरची अक्षरं वाचायचा प्रयत्न केला...
"हेच्...हेम्...टी...! ये क्या है?"
"हिंदुस्तान मशीन ऍन्ड टूल्स! घडी बनानेवाली कंपनीका नाम है!!"
त्याने तीक्ष्ण नजरेने माझ्याकडे पाहिले.
"तुम्हारा क्या मतलब, ये इंडियामें बनी है?"
"हां!! हिंदुस्तान मशीन ऍन्ड टूल्स, बंगलोरमें फॅक्टरी है"
अब्दुल खान एकदम गप्प झाला. बराच वेळ हातातल्या घड्याळाकडे बघत राहिला. नंतर घड्याळ माझ्या हातात देत गंभीरपणे स्वतःशीच बोलल्यासारखा म्हणाला,
"पाकिस्तान और इंडिया! दोनो एकसाथ इन्किलाब हुवे!! लेकिन तुम लोगोने कितनी तरक्की कर ली!! हम वहीं के वहीं रहें!! ऐसी खूबसूरत घडियां पाकिस्तानमें नही बनती!!!"
"लेकिन खानसाब, आपके पास इंडस राईस तो है!" मी त्याला खुलवण्याचा प्रयत्न केला. तो हसला...
"हां, इंडस राईस हमें भूखा नही रखेगा, चाहे टेक्नॉलॉजीमें हम कितनेंभी पीछे क्यों न रह जायें!!!" तो उपरोधिकपणे म्हणाला. मला त्याची वेदना जाणवली, मी विषय बदलायचा प्रयत्न केला. पण अब्दुलखान विषय सोडायला तयार नव्हता....
"तुम्हें पता है सुलेश, उस टाईमपर हमारे पठान लीडर गफ्फारखानने मांग की थी की जैसे ईस्ट और वेस्ट पाकिस्तान बनाया है वैसे नॉर्थ्-वेस्ट फ्रंटियरको अलग रखके उसे वेस्ट इंडिया बनाओ! लेकिन किसीने उनकी नही सुनी!! अभी शायद कभी कभी लगता है कहीं वे सही और हम गलत तो नही थे?"
मला काय बोलावे ते कळेना!! मग त्यानेच विषय बदलला,
"खैर! छोडो इन पुरानी बातोंको!! चलो कुछ इंडियन मूव्ही देखते है!! उस एरियामें तुम इंडियनोंका जवाब नही!! क्या एक-एक हिरॉईन है तुम्हारी, वल्ला!!" हाताची चारी बोटे ओठांना लावून हवेतल्या हवेत मुका घेत म्हणाला. मग आम्ही आपले कुठलातरी हिन्दी सिनेमा बघत राहिलो.....
त्याला हिंदी सिनेमे खूप आवडायचे! त्यातही प्रत्यक्ष सिनेमापेक्षा गाणी छायागीत सारखी बघायला आवडायची. या बाबतीत त्याची आणि माझी आवड सारखी होती.
"पूरी फिलम क्या देखनी, सबकी स्टोरी तो एकही होती है!!" हे त्याचं मत मला पूर्ण मान्य होतं!!! पण त्याची इतर काही काही मतं एकदम भन्नाट होती. एकदा काय झालं....
(क्रमशः)
Thursday, April 24, 2008
अब्दुल खान - १
"ईन्शाल्ला, सब ठीक हो जायेगा!"
परवा एका इंडियन रेस्टॉरंटमध्ये गेलो होतो. तिथे बाजूच्या एका टेबलावरून कोणीतरी कुणालातरी म्हटलेले हे उद्गार कानी पडले आणि मला एकदम अब्दुल खानची आठवण झाली. "ईन्शाल्ला, सब ठीक हो जायेगा!" हा त्याचा तकियाकलाम (पालुपद) होता. मधली वीस-पंचवीस वर्षे जणू वितळून गेली आणि जसे आत्ताच त्याला भेटून आल्यासारख्या आठवणी जाग्या झाल्या!
अब्दुल खान हा माझा जुना मित्र आणि एकेकाळचा रूममेट! त्यावेळी मी नुकतेच एम्.बी.ए. संपवले होते. पण कोर्सवर्क संपले तरी कमीतकमी सहा महिन्यांचा तरी प्रत्यक्ष कामाचा अनुभव घेतल्याशिवाय डिग्री द्यायची नाही असा आमच्या युनिव्हर्सिटीचा एक नियम होता. त्यामूळे आम्ही विद्यार्थ्यांनी विविध कंपन्यांना ऍप्रेंटिसशिप साठी अर्ज पाठवले होते. त्यात माझी एका न्यूयॉर्कच्या इन्व्हेस्टमेंट कंपनीत निवड झाली होती. प्रत्यक्ष वॉल स्ट्रीटवर काम करायला मिळणार याचा मला विलक्षण आनंद झाला होता. त्या आनंदातच मी माझा बाडबिस्तारा (दोन बॅगा, एकीत कपडे आणि दोन्-चार भांडी, आणि दुसरीत पुस्तके! स्टुडंटकडे आणखी संसार काय असणार!) घेऊन न्यूयॉर्कमध्ये दाखल झालो होतो. नदीपल्याडच्या न्यूजर्सीत एका गुजुभाईच्या सुमार मोटेलमध्ये तात्पुरता उतरलो होतो. रहाण्यासाठी जागा शोधत होतो आणि त्या काळातही न्यूयॉर्कमध्ये ती मिळणे किती दुरापास्त आहे याचा अनुभव घेत होतो. माझ्या अपेक्षा अगदीच माफक होत्या पण त्या पूर्ण करणार्‍या जागादेखील माझा स्टुडंट बजेटच्या बाहेर होत्या.
करता-करता कामाचा पहिला दिवस उजाडला आणि कंपनीत जाऊन हजर झालो. पहातो तो तिथे माझ्यासारखेच आणखी आठ-दहा इंटर्न्स आले होते. एकमेकांची ओळख झाली आणि गप्पा सुरू झाल्या. त्यावेळेलाच मी जाहीर करुन टाकले की मी शहरात नवीनच आहे आणि जागा/ रुममेट शोधत आहे. कुणाला गरज असेल अथवा जागेविषयी काही माहिती असेल तर सांगा. थोड्या वेळाने त्यातील एक एशियन दिसणारा मुलगा माझ्या जवळ आला.
"माय नेम इज इक्बाल", त्याने हात मिळवला. मी ही माझं नांव सांगितलं.
"व्हेअर आर यू फ्रॉम?"
'बॉम्बे", मला त्याचा रोख कळला होता.
"आय ऍम फ्रॉम कराची" त्याने हिंदीतून सुरवात केली. "तभी तुमने कहा की रहनेके लिये मकान ढूंढ रहे हो, कुछ लीडस मिलें है?"
मी नकारार्थी मान हलवली.
"तुम कहां रहते हो?" मी चौकशी केली.
"यहींपर क्वीन्स में! मेरी बहन और बहनोई के साथ!"
"अच्छा है! काश मेराभी कोई बहनोई यहां होता!' माझं फ्रस्ट्रेशन बोललं. त्याने गोड हसुन विषय बदलला.
दुसर्‍या दिवशी आम्ही आपापल्या कामात मग्न असतांना इक्बाल माझ्या टेबलाजवळ आला.
"सलाम आलेकुम" आज त्याने देशी सुरवात केली, 'कैसे हो? कुछ मकानकी बात बन पायी?"
"नही, अभीतक नही."
"मेरे पास एक लीड है, इफ यू आर इंटरेस्टेड!"
"ऑफ कोर्स, आय ऍम इंटरेस्टेड, इक्बाल! तुम्हें क्या लगा मैं मजाक कर रहा हूं?" मी तडकून बोललो.
"माशाल्ला, ऐसी तो बात नही भाई! देखो, मेरे पहचानका एक आदमी है, जो रुममेट ढुंढ रहा है. अगर तुम्हें इंटरेस्ट हो तो बात करा दूं......"
"कहां है जगह?" माझे डोळे लकाकले. लांडग्याला भक्ष्य दिसल्यागत!!
"मेरे नजदीकही है क्वीन्समें, ऍस्टोरियामें! एरिया सेफ है, ज्यादातर ग्रीक और सायप्रसके लोग रहते है, फॅमिलीवाले है. अपार्ट्मेंटभी अच्छा है, टू-बेडरूम, फर्निश्ड है. एक रूम तुम्हे मिलेगी, लिव्हिंगरूम, किचन और बाथरूम शेअर करनी पडेगी"
"तो कब बात करा रहे हो?" माझ्या तोंडाला सुटलेलं पाणी खाली गळेल की काय अशी मला भीती वाटू लागली. पण इक्बाल थोडा घुटमळला.
"लेकिन एक बात है. पहलेही क्लिअर करना चाहता हुं." त्याचा आवाज सिरियस झाला.
"क्या बात है? पैसे बहुत मांग रहा है क्या?" मी माझ्या मनातली भीती बोलून दाखवली.
"नही वो बात नही" इक्बाल परत घूटमळला, "वह आदमी हमारे पाकिस्तानसे है. और तुम तो इंडियासे हो, इसलिये..."
"तो क्या हुआ? वैसेभी इस न्यूयॉर्क में अगर कोई गोरा या काला रुममेट मिल जाता तो मै क्या करता? यह कमसे कम अपनी जबान में तो बोलेगा!"
"तो फिर ठीक है. मै आजही उससे बात करके मुलाकात पक्की कर लेता हूं. लेकिन अगर तुम्हारा काम हो गया तो मुझे एक लंच तुम्हारी तरफसे मुफ्त", इक्बाल मिश्किलपणे म्हणाला.
"अरे मेरे बाप, मेरा ये काम तू कर दे. मैं लंच क्या, तेरी शादीभी करा दुंगा!!"
दोन दिवसांनी इक्बालने ठरवल्याप्रमाणे तो आणि मी अपार्टमेंट पहाण्यासाठी गेलो. एका इमारतीच्या दुसर्‍या मजल्यावर जाऊन एका दरवाजाची इक्बालने बेल दाबली.
"हू इज इट?' आतुन एक कठोर घोगरा आवाज आला.
"मैं इक्बाल हुं, जी" दरवाजा उघडला गेला.
"सलाम आलेकुम इक्बालमियां" आता आवाज बराच मॄदू झाला होता.
"आलेकुम सलाम जी, खानसाहब! वो आपके मेहमान लेके आया हूं"
"आवो, अंदर आवो!"
आम्ही आत गेलो. त्या माणसाने माझ्याशी शेकहँड केला. माझ्या हाताचे तुकडे कसे पडले नाहीत कोण जाणे. कळ डोक्यात गेली.
"आय ऍम खान अब्दुल खान पठाण. इक्बालके साथ काम करते हो?"
"जी हां"
"रूममेट बनना चाहते हो?"
"अगर आपकी मर्जी हो तो"
त्याला माझं उत्तर आवडलं असावं. त्याने आम्हाला जागा दाखवली. आम्ही अपार्ट्मेंट पाहिलं. स्वच्छ! फर्निश्ड!! मला खूपच पसंत आलं. त्याने सांगितलेलं भाडंही माझ्या आवाक्यातलं होतं. माझी खुशी त्याने जाणली असावी. तो गंभीर आवाजात बोलला,
"मुझे पता है की मैं किराया कम बोल रहा हूं. इसलिये की मेरी एक शर्त है. मैं रातको काम करता हूं इसलिये दिनमे सोता हूं. मुझे दिनमें यहांपर पूरी शांती चाहिये. अगर तुम्हें दिनमें टीव्ही देखनेका या दोस्तोंके साथ पार्टियां करनेका शौक है तो अपनी बात जमनेवाली नही"
"खानसाब, दिनमें तो मैं कामपर होता हुं, रातको लौटुंगा. और वैसेभी इस शहरमें नया हूं. ये इक्बाल छोडकर और कोई दोस्त तो है नही" मी काही झालं तरी आता हे डील क्लोज करणारच होतो.
"तो फिर ठीक है, पहले हफ्तेका किराया लाये हो?"
मी चेक फाडला. त्याने अपार्ट्मेंटची चावी माझ्या हातात ठेवली. माझा आनंद गगनात मावेना. मी जायला उठलो.
"अभी चाय लेकेही जाना."
"नही, उसकी क्या जरूरत है?", मी.
"नीचे बैठ जावो!" त्या आवाजाला विलक्षण कठोरता आली, "चाय... लेके... जाना...".
मी दचकून इक्बालकडे पाहिले. त्याचा चेहरा पांढराफटक पडला होता. त्याने डोळ्यानेच मला खाली बसायची खूण केली. आम्ही केशर आणि मध घातलेला पठाणी चहा घेतला. चहा संपल्यावर कप खाली ठेवत अब्दुलखान निरोप देत परत मॄदु आवाजात म्हणाला,
"अब तुम्हारे पास चाबी है, जब जी चाहे मूव्ह हो जाना. देर शामसे आये तो मै घरपे रहूंगा नही, पर तुम कभीभी आ जाना! इन्शाल्ला! सब ठीक हो जायेगा!!"
आम्ही बाहेर पडलो. माझी अस्वस्थता ओळखून इक्बाल म्हणाला,
"सॉरी यार, एक बात तुमसे कहना तो भूल गया. इन पठानोंमे अगर कोई उनकी दी हुयी खातिरदारीको इन्कार करता है तो वे अपना पर्सनल इन्सल्ट समझते हैं. सब पाकिस्तानी यह बात जानते है. मै ये भूल गया के हालांकि तुम और हम जबान एकही बोलते है लेकिन तुम इंडियन हो, तुम्हे ये बात पता न होगी! मेरा खयाल है की शायद उसे भी पता था की इंडियन होने के नाते तुम इस बातसे वाकिफ न होंगे, इसलिये उसने खाली जबानही चलायी. अगर तुम्हारी जगह पर मैं ऐसा कुछ बोलता तो वह छुराही निकालता!!"
"परमेश्वराऽऽ! कुठल्या लफड्यात मी येउन पडलोय!!" मी एक दीर्घ सुस्कारा सोडला...
यथावकाश मी त्या अपार्ट्मेंटमध्ये स्थिरावलो. सुरवातीला मी आणि अब्दुलखान एकमेकांना भेटण्याचे प्रसंगच आले नाहीत. दिवसा मी सकाळी लवकर ऊठून कामावर जाई, तेंव्हा अब्दुलखान घरी आलेला नसायचा. कामावर शिकण्यासारखे खूप काही असल्याने मला रात्री परत यायला उशीर होई तेंव्हा तो कामावर गेलेला असायचा. पहिला आठवडा असाच गेला. त्यानंतरच्या पहिल्या रविवारी घडलेली गोष्ट!!
रविवारची सुट्टी असल्याने मी थोडासा उशीराच उठलो. पहातो तर अब्दुलखान त्याच्या खोलीत येऊन झोपला होता. मी ही माझं आवरून कपडे लॉन्ड्री वगैरे करायला बाहेर पडलो. जवळपास काय-काय मिळतं याचा अंदाज घेतला. बाहेरच जेवलो आणि दुपारी एक-दीडच्या सुमारास परत आलो. पहातो तर अब्दुलखान जागा झालेला होता. किचनमध्ये काहीतरी करत होता. मला पाहताच म्हणाला,
"चाय पिवोगे?"
"जरूर!", याखेपेस नाही म्हणण्याची चूक मी करणार नव्हतो. सुर्‍याचे घाव झेलायला सोबत इक्बालही नव्हता...
माझ्यापुढे चहाचा कप ठेवून तो समोर येऊन बसला. सहा फूट उंची, गोरा वर्ण - रापून तांबूस झालेला! भक्कम शरीर- अडीचशे पौंड वजन असावं! हिरवे भेदक डोळे! केस बारीक कापलेले, दाढी शेव्ह केलेली पण भरघोस मिश्या राखलेल्या! अगदी कान्होजी जेध्यांच्या चित्राची आठवण करून देणार्‍या!!
"तो कहांसे हो तुम सुलेश?" त्याने सुरवात केली. मी माझं नांव त्याला सांगितलं होतं पण एकतर त्याच्या ते लक्षात नव्हतं किंवा त्याला फिकीर नव्हती. त्याच्या दॄष्टीने मी सुलेश होतो आणि अजूनही आहे...
'बॉम्बेसे"
"तुम इंडियन तो लगते नही!"
"मतलब?"
"इंडियन्स आर शॉर्ट, डार्क ऍन्ड थिन! तुम तो तीनो नही हो! पारसी हो क्या?"
"जी नही, मै महाराष्ट्रियन हूं" मी त्याला समजेल अशा शब्दांत सांगायचा प्रयत्न केला.
"ये कौम तो मुझे पता नही है"
"हमें मराठी भी कहते है".
"मराठी...मराऽऽठी.... मराऽऽठा...हां हां मराठा!!! शिवाजी?"
"जी हां!", मी.
आता बघा! या दिलेरखानाला महाराष्ट्र माहिती नव्हता पण शिवाजी बरोब्बर माहिती होता...
"पहाडोंवाला मुल्क है तुम्हारा?"
"हां, लेकिन आपको शिवाजी कैसे पता?" माझं आश्चर्य!
"अरे हमारे यहां जनरेशन्स से दादा-परदादा बताते आये हैं तुम्हारे सूरमा शिवाजी और उसके पहाडी मुल्कके बारेमे! कहते है, पठानोने पूरे हिन्दोस्तांमे फतेह पायी. लेकिन सिर्फ शिवाजीके मराठा और उसके पहाडोंके सामने वे कामयाब नही हुवे!!"
माझ्या अंगावर सरसरून काटा उभा राहिला. माझ्या पूर्वजांच्या पराक्रमाची कीर्ती त्यांचा एक हाडवैरी, एका सर्वस्वी परक्या अमेरिकेत माझ्यासमोर गात होता...
"सुभानल्ला! फिर तो तुम तो हमारे जैसेही हो यार!"
"आपके जैसे?" मला काही कळेना.
"हां, हां, हमारे जैसे! समशेरबहाद्दर!! हमारे मुल्कमें एक कहावत है,
"सिख, मराठा, पठान, गोरखा,
ये है असिजीवी
बाकी सब तो मसीजीवी
"मतलब समझे? की पूरे हिन्दोस्तांमे सिर्फ सिख्ख, मराठा, पठान और गुरखा ये चारही कौमें ऐसी है जो दुश्मनके खून पर जिया करती है. बाकी सब कौमें मसीजीवी, मतलब, स्याही पर जिया करती है..."
अब्दुलखान उठून उभा राहिला, आणि म्हणाला,
"वाह, वाह, बडी खुषी हुई आज पहले बार एक मराठासे मिलके! आवो, गले मिल जावो!" असं म्हणून मला आलिंगन दिलं.
तेंव्हापासून त्याने मला एक रूममेट म्हणुन न वागवता एक मित्र म्हणून वागवायला सुरवात केली। आमच्यात एक नविनच मैत्रीचा बंध निर्माण झाला. आम्ही दोघंही १९४७ नंतर जन्म झालेले! त्यामुळे तो त्याच्या देशाचा नागरीक आणि मी भारताचा! आम्ही दोघंही परस्परांबद्दल बरंच काही नवीन शिकत होतो. आमचे दोघांचेही काही पूर्वग्रह होते, आपापल्या समाजाने करून दिलेल्या समजुती होत्या. त्यामुळे कधीकधी खूप गंमत व्हायची! माझ्या दृष्टीने त्याचा देश पाकिस्तान आणि माझा हिंदुस्तान! पण त्याचा दृष्टीकोन वेगळा होता. त्याच्या बोलण्यात म्हणजे फाळणीपूर्व भारत हा हिन्दोस्तां, आणि फाळणीनंतर त्याचा पाकिस्तान आणि माझा इंडिया! त्यातही हिन्दोस्तां म्हणतानाचा आदर आणि अभिमान इंडिया म्हणतांना थोडा कमी व्हायचा!! तसा धार्मिक होता, कधीकधी नमाज पढतांना दिसायचा! सुट्टीच्या दिवशी क्वचित कुराणेशरीफही वाचायचा!! मी हिन्दू असल्याचे त्याने ताडले होते. पण कधीही स्वतःहून धर्मावरची चर्चा चुकुनही सुरू करीत नसे. त्याच्यामते व्यक्तिस्वातंत्र्याला, मित्राचं मन जपण्याला जास्त महत्त्व असावं!! तरीसुद्धा गोंधळ हे व्हायचेच!!
एकदा अशीच गंमत झाली....
(क्रमश:)
परवा एका इंडियन रेस्टॉरंटमध्ये गेलो होतो. तिथे बाजूच्या एका टेबलावरून कोणीतरी कुणालातरी म्हटलेले हे उद्गार कानी पडले आणि मला एकदम अब्दुल खानची आठवण झाली. "ईन्शाल्ला, सब ठीक हो जायेगा!" हा त्याचा तकियाकलाम (पालुपद) होता. मधली वीस-पंचवीस वर्षे जणू वितळून गेली आणि जसे आत्ताच त्याला भेटून आल्यासारख्या आठवणी जाग्या झाल्या!
अब्दुल खान हा माझा जुना मित्र आणि एकेकाळचा रूममेट! त्यावेळी मी नुकतेच एम्.बी.ए. संपवले होते. पण कोर्सवर्क संपले तरी कमीतकमी सहा महिन्यांचा तरी प्रत्यक्ष कामाचा अनुभव घेतल्याशिवाय डिग्री द्यायची नाही असा आमच्या युनिव्हर्सिटीचा एक नियम होता. त्यामूळे आम्ही विद्यार्थ्यांनी विविध कंपन्यांना ऍप्रेंटिसशिप साठी अर्ज पाठवले होते. त्यात माझी एका न्यूयॉर्कच्या इन्व्हेस्टमेंट कंपनीत निवड झाली होती. प्रत्यक्ष वॉल स्ट्रीटवर काम करायला मिळणार याचा मला विलक्षण आनंद झाला होता. त्या आनंदातच मी माझा बाडबिस्तारा (दोन बॅगा, एकीत कपडे आणि दोन्-चार भांडी, आणि दुसरीत पुस्तके! स्टुडंटकडे आणखी संसार काय असणार!) घेऊन न्यूयॉर्कमध्ये दाखल झालो होतो. नदीपल्याडच्या न्यूजर्सीत एका गुजुभाईच्या सुमार मोटेलमध्ये तात्पुरता उतरलो होतो. रहाण्यासाठी जागा शोधत होतो आणि त्या काळातही न्यूयॉर्कमध्ये ती मिळणे किती दुरापास्त आहे याचा अनुभव घेत होतो. माझ्या अपेक्षा अगदीच माफक होत्या पण त्या पूर्ण करणार्‍या जागादेखील माझा स्टुडंट बजेटच्या बाहेर होत्या.
करता-करता कामाचा पहिला दिवस उजाडला आणि कंपनीत जाऊन हजर झालो. पहातो तो तिथे माझ्यासारखेच आणखी आठ-दहा इंटर्न्स आले होते. एकमेकांची ओळख झाली आणि गप्पा सुरू झाल्या. त्यावेळेलाच मी जाहीर करुन टाकले की मी शहरात नवीनच आहे आणि जागा/ रुममेट शोधत आहे. कुणाला गरज असेल अथवा जागेविषयी काही माहिती असेल तर सांगा. थोड्या वेळाने त्यातील एक एशियन दिसणारा मुलगा माझ्या जवळ आला.
"माय नेम इज इक्बाल", त्याने हात मिळवला. मी ही माझं नांव सांगितलं.
"व्हेअर आर यू फ्रॉम?"
'बॉम्बे", मला त्याचा रोख कळला होता.
"आय ऍम फ्रॉम कराची" त्याने हिंदीतून सुरवात केली. "तभी तुमने कहा की रहनेके लिये मकान ढूंढ रहे हो, कुछ लीडस मिलें है?"
मी नकारार्थी मान हलवली.
"तुम कहां रहते हो?" मी चौकशी केली.
"यहींपर क्वीन्स में! मेरी बहन और बहनोई के साथ!"
"अच्छा है! काश मेराभी कोई बहनोई यहां होता!' माझं फ्रस्ट्रेशन बोललं. त्याने गोड हसुन विषय बदलला.
दुसर्‍या दिवशी आम्ही आपापल्या कामात मग्न असतांना इक्बाल माझ्या टेबलाजवळ आला.
"सलाम आलेकुम" आज त्याने देशी सुरवात केली, 'कैसे हो? कुछ मकानकी बात बन पायी?"
"नही, अभीतक नही."
"मेरे पास एक लीड है, इफ यू आर इंटरेस्टेड!"
"ऑफ कोर्स, आय ऍम इंटरेस्टेड, इक्बाल! तुम्हें क्या लगा मैं मजाक कर रहा हूं?" मी तडकून बोललो.
"माशाल्ला, ऐसी तो बात नही भाई! देखो, मेरे पहचानका एक आदमी है, जो रुममेट ढुंढ रहा है. अगर तुम्हें इंटरेस्ट हो तो बात करा दूं......"
"कहां है जगह?" माझे डोळे लकाकले. लांडग्याला भक्ष्य दिसल्यागत!!
"मेरे नजदीकही है क्वीन्समें, ऍस्टोरियामें! एरिया सेफ है, ज्यादातर ग्रीक और सायप्रसके लोग रहते है, फॅमिलीवाले है. अपार्ट्मेंटभी अच्छा है, टू-बेडरूम, फर्निश्ड है. एक रूम तुम्हे मिलेगी, लिव्हिंगरूम, किचन और बाथरूम शेअर करनी पडेगी"
"तो कब बात करा रहे हो?" माझ्या तोंडाला सुटलेलं पाणी खाली गळेल की काय अशी मला भीती वाटू लागली. पण इक्बाल थोडा घुटमळला.
"लेकिन एक बात है. पहलेही क्लिअर करना चाहता हुं." त्याचा आवाज सिरियस झाला.
"क्या बात है? पैसे बहुत मांग रहा है क्या?" मी माझ्या मनातली भीती बोलून दाखवली.
"नही वो बात नही" इक्बाल परत घूटमळला, "वह आदमी हमारे पाकिस्तानसे है. और तुम तो इंडियासे हो, इसलिये..."
"तो क्या हुआ? वैसेभी इस न्यूयॉर्क में अगर कोई गोरा या काला रुममेट मिल जाता तो मै क्या करता? यह कमसे कम अपनी जबान में तो बोलेगा!"
"तो फिर ठीक है. मै आजही उससे बात करके मुलाकात पक्की कर लेता हूं. लेकिन अगर तुम्हारा काम हो गया तो मुझे एक लंच तुम्हारी तरफसे मुफ्त", इक्बाल मिश्किलपणे म्हणाला.
"अरे मेरे बाप, मेरा ये काम तू कर दे. मैं लंच क्या, तेरी शादीभी करा दुंगा!!"
दोन दिवसांनी इक्बालने ठरवल्याप्रमाणे तो आणि मी अपार्टमेंट पहाण्यासाठी गेलो. एका इमारतीच्या दुसर्‍या मजल्यावर जाऊन एका दरवाजाची इक्बालने बेल दाबली.
"हू इज इट?' आतुन एक कठोर घोगरा आवाज आला.
"मैं इक्बाल हुं, जी" दरवाजा उघडला गेला.
"सलाम आलेकुम इक्बालमियां" आता आवाज बराच मॄदू झाला होता.
"आलेकुम सलाम जी, खानसाहब! वो आपके मेहमान लेके आया हूं"
"आवो, अंदर आवो!"
आम्ही आत गेलो. त्या माणसाने माझ्याशी शेकहँड केला. माझ्या हाताचे तुकडे कसे पडले नाहीत कोण जाणे. कळ डोक्यात गेली.
"आय ऍम खान अब्दुल खान पठाण. इक्बालके साथ काम करते हो?"
"जी हां"
"रूममेट बनना चाहते हो?"
"अगर आपकी मर्जी हो तो"
त्याला माझं उत्तर आवडलं असावं. त्याने आम्हाला जागा दाखवली. आम्ही अपार्ट्मेंट पाहिलं. स्वच्छ! फर्निश्ड!! मला खूपच पसंत आलं. त्याने सांगितलेलं भाडंही माझ्या आवाक्यातलं होतं. माझी खुशी त्याने जाणली असावी. तो गंभीर आवाजात बोलला,
"मुझे पता है की मैं किराया कम बोल रहा हूं. इसलिये की मेरी एक शर्त है. मैं रातको काम करता हूं इसलिये दिनमे सोता हूं. मुझे दिनमें यहांपर पूरी शांती चाहिये. अगर तुम्हें दिनमें टीव्ही देखनेका या दोस्तोंके साथ पार्टियां करनेका शौक है तो अपनी बात जमनेवाली नही"
"खानसाब, दिनमें तो मैं कामपर होता हुं, रातको लौटुंगा. और वैसेभी इस शहरमें नया हूं. ये इक्बाल छोडकर और कोई दोस्त तो है नही" मी काही झालं तरी आता हे डील क्लोज करणारच होतो.
"तो फिर ठीक है, पहले हफ्तेका किराया लाये हो?"
मी चेक फाडला. त्याने अपार्ट्मेंटची चावी माझ्या हातात ठेवली. माझा आनंद गगनात मावेना. मी जायला उठलो.
"अभी चाय लेकेही जाना."
"नही, उसकी क्या जरूरत है?", मी.
"नीचे बैठ जावो!" त्या आवाजाला विलक्षण कठोरता आली, "चाय... लेके... जाना...".
मी दचकून इक्बालकडे पाहिले. त्याचा चेहरा पांढराफटक पडला होता. त्याने डोळ्यानेच मला खाली बसायची खूण केली. आम्ही केशर आणि मध घातलेला पठाणी चहा घेतला. चहा संपल्यावर कप खाली ठेवत अब्दुलखान निरोप देत परत मॄदु आवाजात म्हणाला,
"अब तुम्हारे पास चाबी है, जब जी चाहे मूव्ह हो जाना. देर शामसे आये तो मै घरपे रहूंगा नही, पर तुम कभीभी आ जाना! इन्शाल्ला! सब ठीक हो जायेगा!!"
आम्ही बाहेर पडलो. माझी अस्वस्थता ओळखून इक्बाल म्हणाला,
"सॉरी यार, एक बात तुमसे कहना तो भूल गया. इन पठानोंमे अगर कोई उनकी दी हुयी खातिरदारीको इन्कार करता है तो वे अपना पर्सनल इन्सल्ट समझते हैं. सब पाकिस्तानी यह बात जानते है. मै ये भूल गया के हालांकि तुम और हम जबान एकही बोलते है लेकिन तुम इंडियन हो, तुम्हे ये बात पता न होगी! मेरा खयाल है की शायद उसे भी पता था की इंडियन होने के नाते तुम इस बातसे वाकिफ न होंगे, इसलिये उसने खाली जबानही चलायी. अगर तुम्हारी जगह पर मैं ऐसा कुछ बोलता तो वह छुराही निकालता!!"
"परमेश्वराऽऽ! कुठल्या लफड्यात मी येउन पडलोय!!" मी एक दीर्घ सुस्कारा सोडला...
यथावकाश मी त्या अपार्ट्मेंटमध्ये स्थिरावलो. सुरवातीला मी आणि अब्दुलखान एकमेकांना भेटण्याचे प्रसंगच आले नाहीत. दिवसा मी सकाळी लवकर ऊठून कामावर जाई, तेंव्हा अब्दुलखान घरी आलेला नसायचा. कामावर शिकण्यासारखे खूप काही असल्याने मला रात्री परत यायला उशीर होई तेंव्हा तो कामावर गेलेला असायचा. पहिला आठवडा असाच गेला. त्यानंतरच्या पहिल्या रविवारी घडलेली गोष्ट!!
रविवारची सुट्टी असल्याने मी थोडासा उशीराच उठलो. पहातो तर अब्दुलखान त्याच्या खोलीत येऊन झोपला होता. मी ही माझं आवरून कपडे लॉन्ड्री वगैरे करायला बाहेर पडलो. जवळपास काय-काय मिळतं याचा अंदाज घेतला. बाहेरच जेवलो आणि दुपारी एक-दीडच्या सुमारास परत आलो. पहातो तर अब्दुलखान जागा झालेला होता. किचनमध्ये काहीतरी करत होता. मला पाहताच म्हणाला,
"चाय पिवोगे?"
"जरूर!", याखेपेस नाही म्हणण्याची चूक मी करणार नव्हतो. सुर्‍याचे घाव झेलायला सोबत इक्बालही नव्हता...
माझ्यापुढे चहाचा कप ठेवून तो समोर येऊन बसला. सहा फूट उंची, गोरा वर्ण - रापून तांबूस झालेला! भक्कम शरीर- अडीचशे पौंड वजन असावं! हिरवे भेदक डोळे! केस बारीक कापलेले, दाढी शेव्ह केलेली पण भरघोस मिश्या राखलेल्या! अगदी कान्होजी जेध्यांच्या चित्राची आठवण करून देणार्‍या!!
"तो कहांसे हो तुम सुलेश?" त्याने सुरवात केली. मी माझं नांव त्याला सांगितलं होतं पण एकतर त्याच्या ते लक्षात नव्हतं किंवा त्याला फिकीर नव्हती. त्याच्या दॄष्टीने मी सुलेश होतो आणि अजूनही आहे...
'बॉम्बेसे"
"तुम इंडियन तो लगते नही!"
"मतलब?"
"इंडियन्स आर शॉर्ट, डार्क ऍन्ड थिन! तुम तो तीनो नही हो! पारसी हो क्या?"
"जी नही, मै महाराष्ट्रियन हूं" मी त्याला समजेल अशा शब्दांत सांगायचा प्रयत्न केला.
"ये कौम तो मुझे पता नही है"
"हमें मराठी भी कहते है".
"मराठी...मराऽऽठी.... मराऽऽठा...हां हां मराठा!!! शिवाजी?"
"जी हां!", मी.
आता बघा! या दिलेरखानाला महाराष्ट्र माहिती नव्हता पण शिवाजी बरोब्बर माहिती होता...
"पहाडोंवाला मुल्क है तुम्हारा?"
"हां, लेकिन आपको शिवाजी कैसे पता?" माझं आश्चर्य!
"अरे हमारे यहां जनरेशन्स से दादा-परदादा बताते आये हैं तुम्हारे सूरमा शिवाजी और उसके पहाडी मुल्कके बारेमे! कहते है, पठानोने पूरे हिन्दोस्तांमे फतेह पायी. लेकिन सिर्फ शिवाजीके मराठा और उसके पहाडोंके सामने वे कामयाब नही हुवे!!"
माझ्या अंगावर सरसरून काटा उभा राहिला. माझ्या पूर्वजांच्या पराक्रमाची कीर्ती त्यांचा एक हाडवैरी, एका सर्वस्वी परक्या अमेरिकेत माझ्यासमोर गात होता...
"सुभानल्ला! फिर तो तुम तो हमारे जैसेही हो यार!"
"आपके जैसे?" मला काही कळेना.
"हां, हां, हमारे जैसे! समशेरबहाद्दर!! हमारे मुल्कमें एक कहावत है,
"सिख, मराठा, पठान, गोरखा,
ये है असिजीवी
बाकी सब तो मसीजीवी
"मतलब समझे? की पूरे हिन्दोस्तांमे सिर्फ सिख्ख, मराठा, पठान और गुरखा ये चारही कौमें ऐसी है जो दुश्मनके खून पर जिया करती है. बाकी सब कौमें मसीजीवी, मतलब, स्याही पर जिया करती है..."
अब्दुलखान उठून उभा राहिला, आणि म्हणाला,
"वाह, वाह, बडी खुषी हुई आज पहले बार एक मराठासे मिलके! आवो, गले मिल जावो!" असं म्हणून मला आलिंगन दिलं.
तेंव्हापासून त्याने मला एक रूममेट म्हणुन न वागवता एक मित्र म्हणून वागवायला सुरवात केली। आमच्यात एक नविनच मैत्रीचा बंध निर्माण झाला. आम्ही दोघंही १९४७ नंतर जन्म झालेले! त्यामुळे तो त्याच्या देशाचा नागरीक आणि मी भारताचा! आम्ही दोघंही परस्परांबद्दल बरंच काही नवीन शिकत होतो. आमचे दोघांचेही काही पूर्वग्रह होते, आपापल्या समाजाने करून दिलेल्या समजुती होत्या. त्यामुळे कधीकधी खूप गंमत व्हायची! माझ्या दृष्टीने त्याचा देश पाकिस्तान आणि माझा हिंदुस्तान! पण त्याचा दृष्टीकोन वेगळा होता. त्याच्या बोलण्यात म्हणजे फाळणीपूर्व भारत हा हिन्दोस्तां, आणि फाळणीनंतर त्याचा पाकिस्तान आणि माझा इंडिया! त्यातही हिन्दोस्तां म्हणतानाचा आदर आणि अभिमान इंडिया म्हणतांना थोडा कमी व्हायचा!! तसा धार्मिक होता, कधीकधी नमाज पढतांना दिसायचा! सुट्टीच्या दिवशी क्वचित कुराणेशरीफही वाचायचा!! मी हिन्दू असल्याचे त्याने ताडले होते. पण कधीही स्वतःहून धर्मावरची चर्चा चुकुनही सुरू करीत नसे. त्याच्यामते व्यक्तिस्वातंत्र्याला, मित्राचं मन जपण्याला जास्त महत्त्व असावं!! तरीसुद्धा गोंधळ हे व्हायचेच!!
एकदा अशीच गंमत झाली....
(क्रमश:)
Subscribe to:
Posts (Atom)